باب شیر و گاو- قسمت اول
رای هند فرمود برهمن را که: بیان کن از جهت من مثل دو تن که با یک دیگر دوستی دارند و بتضریب نمام خاین بنای آن خلل پذیرد و بعداوت و مفارقت کشد
برهمن گفت :هرگاه دو دوست بمداخلت شریری مبتلا گردند هراینه میان ایشان جدایی افتد
و از نظایر و اخوات آن آنست که
بازرگانی بود بسیار مال و او را فرزندان در رسیدند و از کسب و حرفت اعراض نمودند و دست اسراف بمال او دراز کردند
پدر موعظت و ملامت ایشان واجب دید و در اثنای آن گفت که :ای فرزندان ، اهل دنیا جویان سه رتبت اند و بدان نرسند مگر بچهار خصلت
اما آن سه که طالب آنند فراخی معیشت است و ، رفعت منزلت و ، رسیدن بثواب آخرت ، و آن چهار که بوسیلت آن بدین اغراض توان رسید الفغدن مال است از وجه پسندیده و ، حسن قیام در نگاه داشت ، و انفاق در آنچه بصلاح معیشت و رضای اهل و توشه آخرت پیوندد ، و صیانت نفس از حوادث آفات ، آن قدر که در امکان آید
و هرکه از این چهار خصلت یکی را مهمل گذارد روزگار حجاب مناقشت پیش مرادهای او بدارد
برای آنچه هر که از کسب اعراض نماید نه اسباب معیشت خویش تواند ساخت و نه دیگران را در عهد خویش تواند داشت ؛ و اگر مال بدست آرد و در تثمیر آن غفلت ورزد زود درویش شود
چنانکه خرج سرمه اگرچه اندک اندک اتفاق افتد آخر فنا پذیرد ؛ و اگر در حفظ و تثمیر آن جد نماید و خرج بی وجه کند پشیمانی آرد و زبان طعن در وی گشاده گردد ،
و اگر مواضع حقوق را به امساک نامرعی گذارد بمنزلت درویشی باشد از لذات نعمت محروم ، و با این همه مقادیر آسمانی و حوادث روزگار آن را در معرض تلف و تفرقه آرد ،
چون حوضی که پیوسته در وی آب می آید و آن را بر اندازه مدخل مخرجی نباشد ، لابد از جوانب راه جوید و بترابد یا رخنه ای بزرگ افتد و تمامی آن چیز ناچیز گردد
پسران بازرگان عظت پدر بشنودند و منافع آن نیکو بشناخت
و برادر مهتر ایشان روی بتجارت آورد و سفر دوردست اختیار کرد
و با وی دو گاو بود یکی را شنزبه نام و دیگر را نندبه
و در راه خلابی پیش آمد شنزبه در آن بماند
بحیلت او را بیرون آوردند ، حالی طاقت حرکت نداشت ، بازرگان مردی را برای تعهد او بگذاشت تا وی را تیمار می دارد ، چون قوت گیرد بر اثر وی ببرد
مزدور یک روز ببود ، ملول گشت ، شنزبه را بر جای رها کرد و برفت و بازرگان را گفت :سقط شد
شنزبه را بمدت انتعاشی حاصل آمد و در طلب چراخور می پویید تا بمرغزاری رسید آراسته بانواع نبات و اصناف ریاحین.
از رشک اورضوان انگشت غیرت گزیده و در نظاره او آسمان چشم حیرت گشاده
بهرسو یکی آب دان چون گلاب
شناور شده ماغ بر روی آب
چو زنگی که بستر زجوشن کند
چو هندو که آیینه روشن کند
و اشجار سرو قد تمیس کان مشت
به زینب فی نسوة خفرات
شنزبه آن را بپسندید که گفته اند :
و اذا انتهیت الی السلامة
فی مداک فلا تجاوز
و در امثال آمده است که اذا اعشبت فانزل
چون یکچندی آنجا ببود و قوت گرفت و فربه گشت بطر آسایش و مستی نعمت بدو راه یافت و بنشاط هرچه تمامتر بانگی بکرد بلند و در حوالی آن مرغزار شیری بود و با او وحوش و سباع بسیار ، همه در متابعت و فرمان او ، و او جوان و رعنا و مستبد به رای خویش هرگز گاو ندیده بود و آواز او ناشنوده
چندانکه بانگ شنزبه بگوش او رسید هراسی بدو راه یافت ، و نخواست که سباع بدانند که او می بهراسد برجای ساکن می بود ، و بهیچ جانب حرکت نمی کرد
و در میان اتباع او دو شگال بودند یکی را کلیله نام بود و دیگر را دمنه ، و هر دو دهای تمام داشتند
و دمنه حریص تر و بزرگ منش تر بود ، کلیله را گفت :چه می بینی در کار ملک که بر جای قرار کرده ست و حرکت و نشاط فروگذاشته؟
کلیله گفت :این سخن چه بابت توست و ترا بااین سوال چه کار؟ و ما بردرگاه این ملک آسایشی داریم و طعمه ای می یابیم و از آن طبقه نیستیم که بمفاوضت ملوک مشرف توانند شد تا سخن ایشان بنزدیک پادشاهان محل استماع تواند یافت
ازین حدیث درگذر ، که هرکه بتکلف کاری جوید که سزاوار آن نباشد بدو آن رسد که ببوزنه رسید
دمنه گفت :چگونه ؟
گفت:
بوزنه ای درودگری را دید که بر چوبی نشسته بود و آن را می برید و دو میخ پیش او ، هرگاه که یکی را بکوفتی دیگری که پیشتر کوفته بودی برآوردی
در این میان درودگر بحاجتی برخاست ، بوزنه بر چوب نشست از آن جانب که بریده بود ، انثیین او در شکاف چوب آویخته شد و آن میخ که در کار بود پیش ازانکه دیگری بکوفتی برآورد هر دو شق چوب بهم پیوست ، انثیین او محکم در میان بماند ، از هوش بشد
درودگر باز رسید وی را دست بردی سره بنمود تا دران هلاک شد
و ازینجا گفته اند درودگری کار بوزنه نیست
دمنه گفت :بدانستم لکن هرکه بملوک نزدیکی جوید برای طمع قوت نباشد که شکم بهرجای و بهرچیز پر شود :
و هل بطن عمرو غیر شبر لمطعم؟
فایده تقرب بملوک رفعت منزلت است و اصطناع دوستان و قهر دشمنان ؛ و قناعت از دنائت همت و قلت مروت باشد
از دنائت شمر قناعت را
همتت را که نام کرده ست آز؟
و هرکرا همت او طعمه است در زمره بهایم معدوم گردد ، چون سگ گرسنه که باستخوانی شاد شود وبپاره ای نان خشنود گردد ، و شیر باز اگر در میان اشکار خرگوش گوری بیند دست از خرگوش بدارد و روی بگور آرد یری الجنباء ان العجز حزم و تلک خدیعة الطبع اللئیم اذا ما کنت فی امر مروم فلا تقنع بما دون النجوم
با همت باز باش و بارای پلنگ
زیبا بگه شکار ، پیروز بجنگ
و هرکه بمحل رفیع رسید اگرچه چون گل کوتاه زندگانی باشد عقلا آن را عمر دراز شمرند بحسن آثار و طیب ذکر ، و آنکه بخمول راضی گردد اگر چه چون برگ سرو دیر پاید بنزدیک اهل فضل و مروت وزنی نیارد
کلیله گفت :شنودم آنچه بیان کردی ، لکن بعقل خود رجوع کن و بدان که هرطایفه ای را منزلتی است ، و ما از آن طبقه نیستیم که این درجات را مرشح توانیم بود و در طلب آن قدم توانیم گزارد فاقع کما اقعی ابوک علی استه رای ائن ربما فوقه لایعادله
تو سایه ای نشوی هرگز آسمان افروز
تو که گلی نشوی هرگز افتاب اندای
دمنه گفت :مراتب میان اصحاب مروت و ارباب همت مشترک و متنازع است
هر که نفس شریف دارد خویشتن را از محل وضیع بمنزلت رفیع می رساند ، و هرکرا رای ضعیف و عقل سخیف است از درجت عالی برتبت خامل گراید
و بررفتن بر درجات شرف بسیار موونتست و فروآمدن از مراتب عز اندک عوارض ، چه سنگ گران را بتحمل مشقت فراوان از زمین بر کتف توان نهاد و بی تجشم زیادت بزمین انداخت
و هرکه در کسب بزرگی مرد بلند همت را موافقت ننماید معذور است که «اذا عظم المطلوب قل المساعد» و ما سزاواریم بدانچه منزلت عالی جوییم وبدین خمول و انحطاط راضی نباشیم
کلیله گفت :چیست این رای که اندیشیده ای ؟ گفت :من می خواهم که در این فرصت خویشتن را بر شیر عرضه کنم، که تردد و تحیر بدو راه یافتست ، و او را بنصیحت من تفرجی حاصل آید و بدین وسیلت قربتی و جاهی یابم
کلیله گفت: چه می دانی که شیر در مقام حیرتست ؟ گفت :بخرد و فراست خویش آثار و دلایل آن می بینم ، که خردمند بمشاهدت ظاهر هیات باطن صفت را بشناسد
کلیله گفت: چگونه قربت و مکانت جویی نزدیک شیر؟ که تو خدمت ملوک نکرده ای و رسوم آن ندانی
دمنه گفت :چون مرد دانا و توانا باشد مباشرت کار بزرگ و حمل بار گران او را رنجور نگرداند ، و صاحب همت روشن رای را کسب کم نیاید ، و عاقل را تنهایی و غربت زیان ندارد
چو مرد برهنر خویش ایمنی دارد
شود پذیره دشمن بجستن پیکار
کلیله گفت :پادشاه بر اطلاق اهل فضل و مروت را بکمال کرامات مخصوص نگرداند ، لکن اقبال بر نزدیکان خود فرماید که در خدمت او منازل موروث دارند و بوسایل مقبول متحرم باشند ، چون شاخ رز که بر درخت نیکوتر و بارورتر نرود و بدانچه نزدیک تر باشد درآویزد
دمنه گفت :اصحاب سلطان و اسلاف ایشان همیشه این مراتب منظور نداشته اند ، بل که بتدریج و ترتیب و جد و جهد آن درجات یافته اند ، و من همان می جویم و از آن جهت می کوشم ولست ابالی بعد ادراکی العلی اکان تراثا ما تناولت ام کسبا
نسبت از خویش کنم چو گهر
نه چو خاکسترم کز آتش زاد
و هرکه درگاه ملوک را ملازم گردد و ، از تحمل رنجهای صعب و تجرع شربتهای بدگوار تجنب ننماید ، و تیزی آتش خشم بصفای آب حلم بنشاند و ، شیطان هوا را به افسون خرد در شیشه کند ،و حرص فریبنده را بر عقل رهنمای استیلا ندهد و ، بنای کارها بر کوتاه دستی ورای راست نهد و ، حوادث را به رفق و مدارا تلقی نماید مراد هراینه در لباس هرچه نیکوتر او را استقبال کند
کلیله گفت :انگار که به ملک نزدیک شدی بچه وسیلت منظور گردی و بکدام دالت منزلت رسی ؟ گفت :اگر قربتی یابم و اخلاق او را بشناسم خدمت او را به اخلاص عقیدت پیش گیرم و همت بر متابعت رای و هوای او مقصور گردانم واز تقبیح احوال و افعال وی بپرهیزم ،
و چون کاری آغاز کند که بصواب نزدیک وبصلاح ملک مقرون باشد آن را در چشم و دل وی آراسته گردانم و در تقریر فواید و منافع آن مبالغت نمایم تا شادی او بمتانت رای و رزانت عقل خویش بیفزاید ،
و اگر ژدر کاری خوض کند که عاقبت وخیم و خاتمت مکروه دارد و شر و مضرت و فساد و معرت آن بملک او بازگردد پس از تامل و تدبر برفق هرچه تمامتر و عبارت هرچه نرم تر و تواضعی در ادای آن هرچه شامل تر غور و غایله آن با او بگویم و از وخامت عاقبت آن او را بیگاهانم ، چنانکه از دیگر خدمتگاران امثال آن نبیند
چه مرد خردمند چرب زبان اگر خواهد حقی را در لباس باطل بیرون آرد و باطلی را در معرض حق فرا نماید
باطلی گر حق کنم عالم مرا گردد مقر
ورحقی باطل کنم منکر نگردد کس مرا
و نقاش چابک قلم صورتها پردازد که در نظر انگیخته نماید و مسطح باشد ، و مسطح نماید و انگیخته باشد
نقاش چیره دست است آن ناخدای ترس
عنقا ندیده صورت عنقا کندهمی
هرگاه که ملک هنرهای من بدید برنواخت من حریص تر از آن گردد که من بر خدمت او
کلیله گفت :اگر رای تو بر این کار مقرر است و عزیمت در امضای ان مصمم باری نیک برحذر باید بود که بزرگ خطری است
و حکما گویند بر سه کار اقدام ننماید مگر نادان :صحبت سلطان ، و چشیدن زهر بگمان و ، سر گفتن با زنان
و علما پادشاه را بکوه بلند تشبیه کنند که درو انواع ثمار و اصناف معادن باشد لکن مسکن شیر و مار و دیگر موذیات که بررفتن در وی دشوار است و مقام کردن میان آن طایفه مخوف
دمنه گفت :راست چنین است ، لکن هرکه از خطر بپرهیزد خطیر نگردد
لولا المشقه ساد الناس کلهم
الجود یفقد و الاقدام قتال
از خطر خیزد خطر ، زیرا که سوده ده چهل
برنبندد گر بترسد از خطر بازارگان
و در سه کار خوض نتوان کرد مگر برفعت همت و قوت طبع :عمل سلطان و ، بازارگانی دریا و ، مغالبت دشمن
و علما گویند مقام صاحب مروت بدو موضع ستوده است :در خدمت پادشاه کامران مکرم ، یا در میان زهاد قانع محترم
کلیله گفت :ایزد تعالی خیر و خیرت و صلاح و سلامت بدین عزیمت ، هرچند من مخالف آنم ، مقرون گرداناد
دمنه برفت و بر شیر سلام گفت
از نزدیکان خود بپرسید که این کیست جواب دادند که فلان پسر فلان گفت :آری پدرش را شناختم
پس او را بخواند و گفت :کجا می باشی ؟ گفت :بر درگاه ملک مقیم شده ام و آن را قبله حاجت و مقصد امید ساخته و منتظر می باشم که کاری افتد و من آن را به رای و خرد کفایت شاد شکنم
چه بردرگاه ملوک مهمات حادث گردد که بزیردستان در کفایت آن حاجت باشد
کاندر این ملک چو طاووس بکار است مگس
و هیچ خدمتگار اگر چه فرومایه باشد از دفع مضرتی و جر منفعتی خالی نماند ، و آن چوب خشک که براه افنگنده اند آخر بکار آید ، خلالی کنند تا گوش خارند ، حیوانی که درو نفع و ضر و ازو خیر و شر باشد چگونه بی انتفاع شاید گذاشت؟ که
گر دسته گل نیاید از ما
هم هیزم دیگ را بشائیم
چون شیر سخن دمنه بشنود معجب شد ، پنداشت که نصیحتی خواهد کرد ، روی بنزدیکان خویش آورد و گفت :مرد هنرمند با مروت اگرچه خامل منزلت و بسیار خصم باشد بعقل و مروت خویش پیدا آید در میان قوم ، چنانکه فروغ آتش اگرچه فروزنده خواهدکه پست سوزد به ارتفاع گراید
دمنه بدین سخن شاد شد و دانست که افسون او در گوش شیر موثر آمد ، گفت :واجب است بر کافه خدم و حشم ملک که آنچه ایشان را فراز آید از نصیحت باز نمایند و مقدار دانش و فهم خویش معلوم رای پادشاه گردانند ، که ملک تا اتباع خویش را نیکو نشناسد و براندازه رای و رویت و اخلاص و مناصحت هریک واقف نباشد از خدمت ایشان انتفاعی نتواند گرفت و در اصطناع ایشان مثال نتواند داد
چه دانه مادام که در پرده خاک نهان است هیچ کس در پروردن او سعی ننماید ، چون نقاب خاک از چهره خویش بگشاد و روی زمین را زیور زمردین بست معلوم گردد که چیست ، لاشک آن را بپرورند و از ثمرت آن منفعت گیرندو هرکه هست براندازه تربیت ازو فایده توان گرفت
و عمده در همه ابواب اصطناع ملوک است ، چنانکه گفته اند :
من همچو خار و خاکم ، تو آفتاب و ابر
گلها ولالها دهم ار تربیت کنی
و از حقوق رعیت بر ملک آنست که هریک را بر مقدار مروت و یک دلی و نصیحت بدرجه ای رساند ، و بهوا در مراتب تقدیم و تاخیر نفرماید ، وکسانی را که در کارها غافل و از هنرها عاطل باشند بر کافیان هنرمند و داهیان خردمند ترجیح و تفضیل روا ندارد ، که دو کار از عزایم پادشاهان غریب نماید :حلیت سر بر پای بستن ، و پیرایه پای بر سر آویختن
و یاقوت و مروارید را در سرب و ارزیز نشاندن دران تحقیر جواهر نباشد لکن عقل فرماینده بنزدیک اهل خرد مطعون گردد
و انبوهی یاران که دوربین و کاردان نباشند عین مضرت است ، و نفاذ کار با اهل بصیرت و فهم تواند بود نه به انبوهی انصار و اعوان
وهرکه یاقوت با خویشتن دارد گران بار نگردد و بدان هر غرض حاصل آید
وآنکه سنگ در کیسه کند رنجور گردد و روز حاجت بدان چیزی نیابد
و مرد دانا حقیر نشمرد صاحب مروت را اگرچه خامل منزلت باشد ، چه پی از میان خاک برگیرند و ازو زینها سازند و مرکب ملوک شود و کمانها راست کنند و بصحبت دست ملوک و اشراف عزیز گردد
و نشاید که پادشاه خردمندان را بخمول اسلاف فروگذارد و بی هنران را بوسایل موروث ، بی هنر مکتسب ، اصطناع فرماید بل که تربیت پادشاه بر قدر منفعت باید که در صلاح ملک از هریک بیند ، چه اگر بی هنران خدمت اسلاف را وسیلت سعادت سازند خلل بکارها راه یابد و اهل هنر ضایع مانند
و هیچ کس بمردم از ذات او نزدیک تر نیست ، چون بعضی ازان معلول شود بداروهایی علاج کنند که از راههای دور و شهرهای بیگانه آرند
و موش مردمان را همسرایه و هم خانه است ، چون موذی می باشد او را از خانه بیرون می فرستند و در هلاک او سعی واجب می بینند
و باز اگرچه وحشی وغریب است چون بدو حاجت و ازو منفعت است باکرامی هرچه تمامتر او را بدست آرند و ازدست ملوک برای او مرکبی سازند
چون دمنه از این سخن فارغ شد اعجاب شیر بدو زیادت گشت و جوابهای نیکو و ثناهای بسیار فرمود و با او الفی تمام گرفت
ودمنه بفرصت خلوت طلبید و گفت :مدتی است تا ملک را بر یک جای مقیم می بینم و نشاط شکار و حرکت فرو گذاشته است ، موجب چیست ؟
شیر می خواست که بردمنه حال هراس خود پوشانیده دارد ، در ان میان شنزبه بانگی بکرد بلند و آواز او چنان شیر را از جای ببرد که عنان تملک و تماسک از دست او بشد و راز خود بر دمنه بگشاد و گفت :سبب این آواز است که می شنوی
نمی دانم که از کدام جانب می آید ، لکن گمان برم که قوت و ترکیب صاحب آن فراخور آواز باشد
اگر چنین است ما را اینجا مقام صواب نباشد
دمنه گفت :جز بدین آواز ملک را از وی هیچ ریبتی دیگر بوده است ؟ گفت :نی
گفت :نشاید که ملک بدین موجب مکان خویش خالی گذارد و از وطن مالوف خود هجرت کند ، چه گفته اند که آفت عقل تصلف است ، و آفت مروت چربک ، و آفت دل ضعیف آواز قوی
و در بعضی امثال دلیل است که بهر آواز بلند و جثه قوی التفات نشاید نمود
شیر گفت :چگونه است آن ؟
گفت :
آورده اند که روباهی در بیشه ای رفت آنجا طبلی دید پهلوی درختی افگنده و هرگاه که باد بجستی شاخ درخت بر طبل رسیدی ، آوازی سهمناک بگوش روباه آمدی
چون روباه ضخامت جثه بدید و مهابت آواز بشنید طمع دربست که گوشت و پوست فراخور آواز باشد
می کوشید تا آن را بدرید الحق چربوی بیشتر نیافت
مرکب زیان در جولان کشید و گفت :بدانستم که هرکجا جثه ضخیمتر و آواز آن هایل تر منفعت آن کمتر
و این مثل بدان آوردم تا رای ملک را روشن شود که بدین آواز متقسم خاطر نمی باید شد
و اگر مرا مثال دهد بنزدیک او روم و بیان حال و حقیقت کار ملک را معلوم گردانم
شیر را سخن موافق آمد
دمنه برحسب مراد و اشارت او برفت
چون از چشم شیر غایب گشت شیر تاملی کرد و از فرستادن دمنه پشیمان شد و با خود گفت :
در امضای این رای مصیب نبودم ، چه هر که بر درگاه ملوک بی جرمی جفا دیده باشد و مدت رنج و امتحان او دراز گشته ، یا مبتلا بدوام مضرت و تنگی معیشت ، و یا آنچه داشته باشد از مال و حرمت بباد داده ، و یا از عملی که مقلد آن بوده ست معزول گشته ،
یا شریری معروف که بحرص و شره فتنه جوید و باعمال خیر کم گراید ، یا صاحب جرمی که یاران او لذت عفو دیده باشند و او تلخی عقوبت چشیده ، یا در گوش مال شریک بوده باشند و در حق او زیادت مبالغتی رفته ، یا در میان اکفا خدمتی پسندیده کرده و یاران در احسان و ثمرت بر وی ترجیح یافته ،
و یا دشمنی در منزلت بر وی سبقت جسته و بدان رسیده ، یا از روی دین و مروت اهلیت اعتماد و امانت نداشته ، یا در آنچه بمضرت پادشاه پیوندد خود را منفعتی صورت کرده ، یا بدشمن سلطان التجا ساخته و دران قبول دیده ، بحکم این مقدمات پیش از امتحان و اختبار تعجیل نشاید فرمود پادشاه را در فرستادن او بجانب خصم و محرم داشتن در اسرار رسالت و این دمنه دوراندیش است و مدتی دراز بردرگاه من رنجور و مهجور بوده است
اگر در دل وی آزاری باقی است ناگاه خیانتی اندیشد و فتنه ای انگیزد و ممکن است که خصم را در قوت ذات و بسطت حال از من بیشتر یاود در صحبت و خدمت او رغبت نماید ، و بدانچه واقف است از اسرار من او را بیاگاهاند
شیر در این فکرت مضطرب گشت ، می خاست و می نشست و چشم براه می داشت
ناگاه دمنه از دور پدید آمد
اندکی بیارامید وبرجای خویش قرار گرفت
چون بدو پیوست پرسید که: چه کردی ؟ گفت :گاوی دیدم که آواز او بگوش ملک می رسید
گفت :مقدار قوت او چیست ؟ گفت :ندیدم او را نخوتی و شکوهی که بر قوت او دلیل گرفتمی
چندانکه به وی رسیدم بر وی سخن اکفا می گفتم و ننمود در طبع او زیادت طمع تواضعی و تعظیمی ، و در ضمیر خویش او را هم مهابتی نیافتم که احترام بیشتر لازم شمردمی
شیر گفت آن را برضعف حمل نتوان کرد وبدان فریفته نشاید گشت ، که بادی سخت گیاهی ضعیف را نیفگند و درختای قوی را دراندازد و گوشکهای محکم را بگرداند
و مهتران و بزرگان قصد زیردستان و اذناب در مذهب سیادت محظور شناسند و تا خصم بزرگوار قدرو کریم نباشد اظهار قوت و شوکت روا ندارند ، و بر هریک مقاومت فراخور حال او فرمایند
چه در معالی کفائت نزدیک اهل مروت معتبر است
نکند باز عزم صلح ملخ
نکند شیر قصد زخم شگال
دمنه گفت: ملک کار او را چندین وزن نهند ، و اگر فرماید بروم و او را بیارم تا ملک را بنده ای مطیع و چاکری فرمان بردار باشد
شیر از این سخن شاد شد و بآوردن او مثال داد
دمنه بنزدیک گاو آمد و بادل قوی بی تردد و تحیر باوی سخن گفتن آغاز کرد و گفت: مرا شیر فرستاده است و فرموده که ترا بنزدیک او برم ، و مثال داده که اگر مسارعت نمائی امانی هم بر تقصیری که تا این غایت روا داشته ای و از خدمت و دیدار او تقاعد نموده ، و اگر توفقی کنی بالفوربازگردم و آنچه رفته باشد باز نمایم
گاو گفت: کیست این شیر ؟ دمنه گفت: ملک سباع
گاو که ذکر ملک سباع شنود بترسید ، دمنه را گفت: اگر مرا قوی دل گردانی و از باس او ایمن کنی با تو بیایم
دمنه با او وثیقتی کرد و شرایط تاکید و احکام اندران بجای آورد و هر دو روی بجانب شیر نهادند
چون بنزدیک او رسیدند گاو را گرم بپرسید و گفت: بدین نواحی کی آمده ای و موجب آمدن چه بوده است ؟ گاو قصه خود را باز گفت
شیر فرمود که: اینجا مقام کن که از شفقت و اکرام و مبرت و انعام ما نصیبی تمام یاوی
گاو دعا و ثنا گفت و کمر خدمت بطوع و رغبت ببست
شیر او را بخویشتن نزدیک گردانید و در اعزاز و ملاطفت اطناب و مبالغت نمود ، و روی بتفحص حال و استکشاف کار او آورد ، و اندازه رای و خرد او بامتحان و تجربت بشناخت ، و پس از تامل و مشاورت و تدبر و استخارت او را امکان اعتماد و محرم اسرار خویش گردانید
و هرچند اخلاق و عادات او را بیشتر آزمود ثقت او بوفور دانش و کفایت و کیاست و شمول فهم و حذاقت وی زیادت گشت ، و هر روز منزلت وی در قبول و اقبال شریف تر و درجت وی در احسان و انعام منیف تر می شد ، تا از جملگی لشکر و کافه نزدیکان درگذشت
چون دمنه بدید که شیر در تقریب گاو چه ترحیب می نماید و هر ساعت در اصطفا و اجتبای وی می افزاید دست حسد سرمه بیداری در چشم وی کشید و فروغ خشم آتش غیرت در مفروش وی پراگند تا خواب و قرار از وی بشد
شئز جنبی کانی مهدا
جعل الیقین علی الدف ابر
نزدیک کلیله رفت و گفت :ای بذاذر ، ضعف رای و عجز من می بینی ؟ همت بر فراغ شیر مقصور گردانیدم و در نصیب خویش غافل بودم ، و این گاو را بخدمت آوردم تا قربت و مکانت یافت و من از محل و درجت خویش بیفتادم
کلیله گفت: که ترا همان پیش آمد که پارسا مرد را
دمنه گفت: چگونه ؟
گفت :
زاهدی را پادشاهی کسوتی داد فاخر و خلعتی گران مایه ، دزدی آن در وی بدید دران طمع کرد و بوجه ارادت نزدیک او رفت و گفت: می خواهم تا درصحبت تو باشم و آداب طریقت درآموزم
بدین طریق محرم شد بر وی و زندگانی برفق می کرد تا فرصتی یافت و جامه تمام ببرد
چون زاهد جامه ندید دانست که او برده ست
در طلب او روی بشهر نهاده بود ، در راه برد و نخجیر گذشت که جنگ می کردند ، سبرو یک دیگر را مجروح گردانیده ، وروباهی بیامده بود و خون ایشان می خورد ، ناگاه نخجیران سروی انداختند ، روباه کشته شد
زاهد شبانگاه بشهر رسید جایی جست که پای افزار بگشاید
حالی خانه زنی بدکاری مهیا شد ، و آن زن کنیزکان آنکاره داشت و یکی را از ان کنیزکان که در جمال رشک عروسان خلد بود، ماهتاب از بناگوش او نور دزدیدی و آفتاب پیش رخش سجده بردی ، دل آویزی جگر خواری مجلس افروزی جهان سوزی چنانکه این ترانه دروصف او درست آید :
گر حسن تو بر فلک زند خرگاهی
از هر برجی جدا بتابد ماهی
ور لطف تو در زمین بیابد راهی
صد یوسف سر برآرد از هر چاهی
ببرنایی نوخط آشوب زنان و فتنه مردان بلند بالای باریک میان چست سخن نغز بذله قوی ترکیب
چنان کس کش اندر طبایع اثر
ز گرمی و تری بود بیشتر
مفتون شده بود و البته نگذاشتی که دیگر حریفان گرد او گشتندی
چشمی که ترا دیده بود ای دلبر
پس چون نگرد به روی معشوق دگر؟
زن از قصور دخل می جوشید و برکنیزک بس نمی آمد که حجاب حیا از میان برداشته بود و جان بر کف دست نهاده
بضرورت در حیلت ایستاد تا برنا را هلاک کند ، و این شب که زاهد نزول کرد تدبیر آن ساخته بود و فرصت آن نگاه داشته ، و شرابهای گران در ایشان پیموده تا هر دو مستان شدند و در گشتند
چون هردو را خواب در ربود قدری زهر در ماسوره ای نهاد ، و یک سر ماسوره در اسافل برنا بداشت و دیگر سر در دهان گرفت تا زهر در وی دمد ، پیش ازانکه دم برآورد بادی از خفته جدا شد و زهر تمام در حلق زن بپراگند زن برجای سرد شد
و از گزاف نگفته اند :
زاهد این حال را مشاهدت می کرد الی ان غدا نحر الدجی متخضبا بدالق صبح لایلیق قرابه چندانکه صبح صادق عرصه گیتی را بجمال خویش منور گردانید زاهد خود را از ظلمت فسق و فساد آن جماعت باز رهانید و منزلی دیگر طلبید
کفشگری بدو تبرک نمود و او را بخانه خویش مهمان کرد ، و قوم را در معنی نیک داشت او وصایت کرد و خود بضیافت بعضی از دوستان رفت
و قوم او دوستی داشت ، و سفیر میان ایشان زن حجامی بود
زن حجام را بدو پیغام دادکه :شوی من مهمان رفت ، تو برخیز و بیا چنانکه من دانم و تو مرد شبانگاه حاضر شده بود
کفشگر مست باز رسید ، او را بر در خانه دید و پیش ازان بدگمانی داشته بود بخشم در خانه آمد و زن را نیک بزد و محکم بر ستون بست وبخفت
چندانکه خلق بیارامید زن حجام بیامد و گفت: مرد را چندین منتظر چرا می داری ؟ اگر بیرون خواهی رفت زودتر باش و اگر نه خبر کن تا باز گردد
گفت: ای خواهر اگر شفقتی خواهی کرد زودتر مرا بگشای و دستوری ده تا ترا بدل خویش ببندم و دوست خویش را عذری خواهم و در حال بازآیم ، موقع منت اندران هرچه مشکورتر باشد
زن حجام بگشادن او و بستن خود تن در داد و او را بیرون فرستاد
در این میان کفشگر بیدار شد و زن را بانگ کرد زن حجام از بیم جواب نداد که او را بشناسد ، بکرات خواند هیچ نیارست گفتن
خشم کفشگر زیادت گشت و نشگرده برداشت پیش ستون آمد
و بینی زن حجام ببرید و در دست او داد که: بنزدیک معشوق تحفه فرست
چون زن کفشگر باز رسید خواهر خوانده را بینی بریده یافت ، تنگ دل شد و عذرها خواست و او را بگشاد و خود را بر ستون بست ، و او بینی در دست بخانه رفت
و این همه را زاهد می دید و می شنود
زن کفشگر ساعتی بیارامید و دست بدعا برداشت و در مناجات آمد و گفت: ای خداوند ، اگر می دانی که شوی با من ظلم کرده است وتهمت نهاده ست تو بفضل خویش ببخشای و بینی بمن باز ده
کفشگر گفت :ای نابکار جادو این چه سخن است ؟ جواب داد گفت: برخیز ای ظالم و بنگر تا عدل و رحمت آفریدگار عز اسمه بینی در مقابله جور و تهور خویش ،که چون برایت ساحت من ظاهر بود ایزد تعالی بینی بمن باز داد و مرا میان خلق مثله و رسوا نگذاشت
مرد برخاست و چراغ بیفروخت زن را بسلامت دید و بینی برقرار
در حال باعتذار مشغول گشت و بگناه اعتراف نمود و از قوم بلطف هرچه تمامتر بحلی خواست و توبه کرد که بی وضوح بینتی و ظهور حجتی بر امثال این کار اقدام ننماید و بگفتار نمام دیو مردم و چربک شریر فتنه انگیز زن پارسا و عیال نهفته را نیازارد ،
و بخلاف رضای این مستوره که دعای او را البته حجابی نیست کاری نپیوندد
و زن حجام بینی در دست بخانه آمد ، در کار خویش حیران و وجه حیلت مشتبه ، که بنزدیک شوهر و همسرایگان این معنی را چه عذر گوید ، و اگر سوال کنند چه جواب دهد
در این میان حجام از خواب درامد و آواز داد ودست افزار خواست و بخانه محتشمی خواست رفت
زن دیری توقف کرد و ستره تنها بدو داد
حجام در تاریکی شب از خشم بینداخت زن خویشتن از پای درافکند و فریاد برآورد که بینی بینی
حجام متحیر گشت و همسرایگان درآمدند و او را ملامت کردند چون صبح جهان افروز مشاطه وار کله ظلمانی را از پیش برداشت و جمال روز روشن را بر اهل عالم جلوه رد اقربای زن جمله شدند و حجام را پیش قاضی بردند و قاضی پرسید که :
حتی تجلی الصبح فی جنباته
کالماد یلمع من خلال الطحلب
بی گناه ظاهر و جرم معلوم مثله کردن این عورت چرا روا داشتی ؟ حجام متحیر گشت و در تقریر حجت عاجز شد
قاضی بقصاص و عقوبت او حکم کرد
زاهد برخاست گفت: قاضی را در این باب تامل واجب است ، که دزد جامه من نبرد و روباه را نخجیران نکشتند ، وزن بدکار را زهر هلاک نکرد ، و حجام بینی قوم نبرید ، بلکه ما این همه بلاها بنفس خویش کشیدیم
قاضی دست از حجام بداشت و روی بزاهد آورد تا بیان آن نکت بشنود
زاهد گفت: اگر مرا آرزوی مرید بسیار و تبع انبوه نبودی و بترهات دزد فریفته نگشتمی آن فرصت نیافتمی ؛ و اگر روباه در حرص و شره مبالغت بترهات دزد فریفته نگشتمی آن فرصت نیافتی ؛ و اگر روباه در حرص و شره مبالغت ننمودی و خون خوردن فرو گذاشتی آسیب نخجیران بدو نرسیدی ؛
و اگر زن بدکار قصد جوان غافل نکردی جان شیرین بباد ندادی ؛ و اگر زن حجام برناشایست تحریض و در فساد موافقت روا نداشتی مثله نشدی
اذا المرء لم یات ما ازینه
و لم یرض من امره امکنه
فدعه فقد ساء تدبیره
سیضحک یوما و یبکی سنه
کلیله گفت: این مثل بدان آوردم تا بدانی که این محنت تو بخود کشیدی و از نتایج عاقبت آن غافل بودی
دمنه گفت :چنین است و این کار من کردم
اکنون تدبیر خلاص من چگونه می بینی ؟ کلیله گفت: تو چه اندیشیده ای ؟ گفت :می اندیشم که بلطایف حیل و بدایع تمویهات گرد این غرض درآیم وبهروجه که ممکن گردد بکوشم تا او را درگردانم ، که اهمال و تقصیر را در مذهب حمیت رخصت نبینم و اگر غفلتی روا دارم بنزدیک اصحاب مروت معذور نباشم
و نیز منزلتی نو نمی جویم و در طلب زیادتی قدم نمی گزارم که بحرص و گرم شکمی منسوب شوم
و سه غرض است که عاقلان روا دارند در تحصیل آن انواع فکرت و دقایق حیلت بجای آوردن و جدنمودن: در طلب نفع سابق تا بمنزلت و خیر سابق برسد و از مضرت آزموده بپرهیزد ؛ و نگاه داشتن منفعت حال و بیرون آوردن نفس از آفت وقت ؛ و تیمار داشت مستقبل در احراز خیر و دفع شر
و من چون امیدوار می باشم بمنزلت خود بازرسم و جمال حال من تازه شود طریق آنست که بحیلت در پی گاو ایستم تا پشت زمین را وداع کند و در دل خاک منزلی آبادان گرداند ، که فراغ دل و صلاح کار شیر درانست ، چه در ایثار او افراط کرده است و به رکت رای منسوب گشته
کلیله گفت که :در اصطناع گاو و افراشتن منزلت وی شیر را عاری نمی شناسم
دمنه گفت :در تقریب او مبالغتی رفت و بدیگر ناصحان استخفاف روا داشت تا مستزید گشتند ، و منافع خدمت ایشان ازو و فواید قربت او ازیشان منقطع شد
و گویند که آفت ملک شش چیز است :حرمان و فتنه و هوا و خلاف روزگار و تنگ خویی و نادانی
حرمان آنست که نیک خواهان را ا زخود محروم گردند و اهل رای و تجربت را نومید فروگذارد ؛ و فتنه آنکه جنگهای ناپیوسان و کارهای نااندیشیده حادث گردد و شمشیرهای مخالف از نیام براید ؛
و هوا مولع بودن بزنان و شکار و سماع و شراب و امثال آن ؛ و خلاف روزگار وبا و قحط و غرق و حرق و آنچه بدین ماند ؛ و تنگ خویی افراط خشم و کراهیت و غلو در عقوبت و سیاست ؛ و نادانی تقدیم نمودن ملاطفت در مواضع مخاصمت و بکار داشتن مناقشت بجای مجاملت
کلیله گفت :دانستم
لکن چگونه در هلاک گاو سعی توانی پیوست و او را قوت از تو زیادت است و یار و معین بیش دارد ؟ دمنه گفت :بدین معانی نشاید نگریست ، که بنای کارها بقوت ذات و استیلای اعوان نیست ، و گفته اند:
الرای قبل شجاعه الشجعان
هو اول و هی المحل الثانی
و آنچه به رای و حیلت توان کرد بزور و قوت دست ندهد و بتو نرسیده ست که زاغی بحیلت مار را هلاک کرد ؟ گفت :چگونه؟
گفت :
آورده اند که زاغی در کوه بر بالای درختی خانه داشت ، و در آن حوالی سوراخ ماری بود ، هرگاه که زاغ بچه بیرون آوردی ماربخوردی
چون از حد بگذشت و زاغ درماند شکایت بر آن شگال که دوست وی بود بکرد و گفت :می اندیشم که خود را از بلای این ظالم جان شکر باز رهانم
شگال پرسید که :بچه طریق قدم در این کار خواهی نهاد؟ گفت :می خواهم که چون مار در خواب شود ناگاه چشمهای جهان بینش برکنم ، تا در مستقبل نور دیده و میوه دل من از قصد او ایمن گردد
شگال گفت :این تدبیر بابت خردمندان نیست ، چه خردمند قصد دشمن بر وجهی کند که دران خطر نباشد
و زینهار تا چون ماهی خوار نکنی که در هلاک پنج پایک سعی پیوست ، جان عزیز بباد داد
زاغ گفت :چگونه؟
گفت :
آورده اند که ماهی خواری بر لب آبی وطن ساخته بود ، و بقدر حاجت ماهی می گرفتی و روزگاری در خصب و نعمت می گذاشت
چون ضعف پیری بدو راه یافت از شکار باز ماند
با خود گفت :دریغا عمر که عنان گشاده رفت و از وی جز تجربت و ممارست عوضی بدست نیامد که در وقت پیری پای مردی یا دست گیری تواند بود
امروز بنای کار خود ، چون از قوت بازمانده ام ، بر حیلت باید نهاد و اسباب قوت که قوام معیشتست از این وجه باید ساخت
پس چون اندوهناکی بر کنار آب بنشست
پنج پایک از دور او را بدید ، پیشتر آمد و گفت :تو را غمناک می بینم
گفت :چگونه غمناک نباشم ، که مادت معیشت من آن بود که هر روز یگان دوگان ماهی می گرفتمی و بدان روزگار کرانه می کرد ، و مرا بدان سد رمقی حاصل می بود و در ماهی نقصان بیشتر نمی افتاد؟
و امروز دو صیاد از اینجا می گذشتند و با یک دیگر می گفت که :در این آب گیر ماهی بسیار است ، تدبیر ایشان بباید کرد
یکی از ایشان گفت :فلان جای بیشتر است چون ازیشان بپردازیم روی بدینها آریم
و اگر حال بر این جمله باشد مرا دل از جان برباید داشت و بر رنج گرسنگی بل تلخی مرگ دل بنهاد
پنج پایک برفت و ماهیان را خبر کرد و جمله نزدیک او آمدند و او را گفتند :المستشار موتمن ، و ما با تو مشورت می کنیم و خردمند درمشورت اگر چه ازو دشمن چیزی پرسد شرط نصیحت فرو نگذارد خاصه در کاری که نفع آن بدو بازگردد
و بقای ذات تو بدوام تناسل ما متعلق است
در کار ما چه صواب بینی ؟ ماهی خوار گفت :با صیاد مقاومت صورت نبندد ، و من دران اشارتی نتوانم کرد
لکن در این نزدیکی آب گیری می دانم که آبش بصفا پرده درتر از گریه عاشق است و غمازتر از صبح صادق ، دانه ریگ در قعر آن بتوان شمرد و بیضه ماهی از فراز آن بتوان دید
اذا علتها الصبا ابدت لها حبکا
مثل الجواشن مصقولا حواشیها
لا یبلغ السمک المحصور غایتها
لبعد ما بین قاصیها ودانیها
اگر بدان تحویل توانید کرد در امن و راحت و خصب و فراغت افتید
گفتند :نیکو راییست
لکن نقل بی معونت و مظاهرت تو ممکن نیست
گفت :دریغ ندارم مدت گیرد و ساعت تا ساعت صیادان بیایند و فرصت فایت شود
بسیار تضرع نمودند و منتها تحمل کردند تا بران قرارداد که هر روز چند ماهی ببردی و بر بالایی که در آن حوالی بود بخوردی
و دیگران در آن تحویل تعجیل و مسارعت می نمودند و با یک دیگر پیش دستی و مسابقت می کردند ، و خود بچشم عبرت در سهو و غفلت ایشان می نگریست وبزبان عظت می گفت که :هر که بلاوه دشمن فریفته شود و بر لئیم ظفر و بدگوهر اعتماد روا دارد سزای او اینست
چون روزها بران گذشت پنج پایک هم خواست که تحویل کند
ماهی خوار او را برپشت گرفت و روی بدان بالا نهاد که خوابگاه ماهیان بود
چون پنج پایک از دور استخوان ماهی دید بسیار ، دانست که حال چیست
اندیشید که خردمند چون دشمن را در مقام خطر بدید و قصد او در جان خود مشاهدت کرد اگر کوشش فروگذارد در خون خویش سعی کرده باشد ؛
و چون بکوشید اگر پیروز آید نام گیرد ، و اگر بخلاف آن کاری اتفاق افتد باری کرم و حمیت و مردانگی و شهامت او مطعون نگردد ، و با سعادت شهادت او را ثواب مجاهدت فراهم آید
پس خویشتن برگردن ماهی خوار افگند و حلق او محکم بیفشرد چنانکه بیهوش از هوا درآمد و یکسر بزیارت مالک رفت
پنج پایک سرخویش گرفت و پای در راه نهاد تا بنزدیک بقیت ماهیان آمد ، و تعزیت یاران گذشته و تهنیت حیات ایشان بگفت و از صورت حال اعلام داد
همگنان شاد گشتند و وفات ماهی خوار را عمر تازه شمردند و ان حیاة المرء بعد عدوه و ان کان یوما واحدا لکثیر
مرا شربتی از پس بد سگال
بود خوشتر از عمر هفتاد سال
و این مثل بدان آوردم که بسیار کس بکید و حیلت خویشتن را هلاک کرده است
لکن من ترا وجهی نمایم که اگر بر آن کار توانا گردی سبب بقای تو و موجب هلاک مار باشد
زاغ گفت :از اشارت دوستان نتوان گذشت و رای خردمند را خلاف نتوان کرد
شگال گفت :صواب آن می نماید که در اوج هوا پرواز کنی و در بامها و صحراها چشم می اندازی تا نظر بر پیرایه ای گشاده افگنی که ربودن آن میسر باشد
فرود آیی و آن را برداری و هموارتر می روی چنانکه از چشم مردمان غایب نگردی
چون نزدیک مار رسی بروی اندازی تا مردمان که در طلب پیرایه آمده باشند نخست ترا باز رهانند آنگاه پیرایه بردارند
زاغ روی بآبادانی نهاد زنی را دید پیرایه برگوشه بام نهاده و خود بطهارت مشغول گشته ؛ در ربود و بر آن ترتیب که گفته بود بر مار انداخت
مردمان که در پی زاغ بودند در حال سر مار بکوفتند و زاغ باز رست
دمنه گفت :این مثل بدان آوردم تا بدانی که آنچه بحیلت توان کرد بقوت ممکن نباشد
کلیله گفت :گاو را که با قوت و زور خرد و عقل جمع است بمکر با او چگونه دست توان یافت ؟ دمنه گفت :چنین است
لکن بمن مغرور است و از من ایمن ، بغفلت او را بتوانم افکند
چه کمین غدر که از مامن گشایند جای گیرتر افتد ، چنانکه خرگوش بحیلت شیر را هلاک کرد
چگونه ؟ گفت :
آورده اند که در مرغزاری که نسیم آن بوی بهشت را معطر کرده بود و برعکس آن روی فلک را منور گردانیده ، از هر شاخی هزار ستاره تابان و در هر ستاره هزار سپهر حیران
یضاحک الشمس منها کوکب شرق
موزر بعمیم النبت مکتهل
سحاب گویی یاقوت ریخت برمینا
نسیم گویی شنگرف بیخت برزنگار
بخار چشم هوا و بخور روی زمین
ز چشم دایه باغ است و روی بچه خار
وحوش بسیار بود که همه بسبب چراخور و آب در خصب و راحت بودند ، لکن بمجاورت شیر آن همه منغص بود
روزی فراهم آمدند و جمله نزدیک شیر رفتند و گفتند: تو هر روز پس از رنج بسیار و مشقت فراوان از مایکی شکار می توانی شکست و ما پیوسته در بلا و تو در تگاپوی و طلب
اکنون چیزی اندیشیده ایم که ترا دران فراغت و ما را امن و راحت باشد
اگر تعرض خویش از ما زایل کنی هر روز موظف یکی شکاری پیش ملک فرستیم
شیر بدان رضا داد و مدتی بران برآمد یک روز قرعه بر خرگوش آمد یاران را گفت :اگر در فرستادن من توقفی کنید من شما را از جور این جبار خون خوار باز رهانم
گفتند: مضایقتی نیست او ساعتی توقف کرد تا وقت چاشت شیر بگذشت ، پس آهسته نرم نرم روی بسوی شیر نهاد
شیر را دل تنگ یافت آتش گرسنگی او را بر باد تند نشانده بود و فروغ خشم در حرکات و سکنات وی پدید آمده ، چنانکه آب دهان او خشک ایستاده بود و نقض عهد را در خاک می جست
خرگوش را بدید ، آواز دادکه :از کجا می آیی و حال وحوش چیست ؟ گفت: در صحبت من خرگوشی فرستاده بودند ، در راه شیری از من بستد ،
من گفتم: این چاشت ملک است ، التفات ننمود و جفاها راند و گفت :این شکارگاه و صید آن بمن اولی تر ، که قوت و شوکت من زیادت است
من شتافتم تا ملک را خبر کنم شیربخاست و گفت: او را بمن نمای خرگوش پیش ایستاد و او را بسر چاهی بزرگ برد که صفای آن چون آینه ای شک و یقین صورتها بنمودی و اوصاف چهره هر یک بر شمردی
جموم قد تنم علی القذاة
و یظهر صفوها سر الحصاة
و گفت: در این چاهست و من از وی می ترسم ، اگر ملک مرا در برگیرد ، او را نمایم
شیر او را در برگرفت و بچاه فرونگریست ، خیال خود و ازان خرگوش بدید ، او را بگذاشت و خود را در چاه افگند و غوطی خورد و نفس خون خوار و جان مردار بمالک سپرد
خرگوش بسلامت باز رفت وحوش از صورت حال و کیفیت کار شیر پرسیدند ، گفت :او را غوطی دادم که چون گنج قارون خاک خورد شد
همه بر مرکب شادمانگی سوار گشتند و در مرغزار امن و راحت جولانی نمودند و این بیت را ورد ساختند
و الله لم اشمت به فالکل رهن للممات
لکن من طیب الحیاة ان تزی موت العداة
کلیله گفت :اگر گاو را هلاک توانی کرد چنانکه رنج آن بشیر بازنگردد وجهی دارد و در احکام خرد تاویلی یافته شود ، و اگر بی ازانچه مضرتی بدو پیوندد دست ندهد زینهار تا آسیب بران نزنی ، چه هیچ خردمند برای آسایش خویش رنج مخدوم اختیار نکند
سخن بر این کلمه بآخر رسانیدند و دمنه از زیارت شیر تقاعد نمود ، تا روزی فرصت جست و در خلا پیش او رفت چون دژمی
شیر گفت :روزهاست که ندیده ام ، خیر هست ؟ گفت :خیر باشد
از جای بشد بپرسید که :چیزی حادث شده است ؟ گفت :آری فرمود که :بازگوی گفت :در حال فراغ و خلا راست آید
گفت :این ساعت وقت است زودتر باز باید نمود که مهمات تاخیر برندارد ، و خردمند مقبل کار امروز بفردا نیفگند
دمنه گفت: هر سخن که از سماع آن شنونده را کراهیت آید بر ادای آن دلیری نتوان کرد مگر که بعقل و تمییز شنونده ثقتی تمام باشد ، خاصه که منافع و فواید آن بدو بازگردد
چه گوینده را دران ورای گزارد حقوق تربیت و تقریر لوازم مناصحت فایده ای دیگر نتواند بود
و اگر از تبعت آن بسلامت بجهد کار تمام بل فتح با نام باشد
و رخصت این اقدام نمودن بدان می توان یافت که ملک بفضیلت رای و مزیت خرد از ملوک مستثنی است ، و هراینه در استماع آن تمییز ملکانه در میان خواهد بود
و نیز پوشیده نخواهد ماند که سخن من از محض شفقت و امانت رود ، و از غرض و ریبت منزه باشد چه گفته اند :الرائد لایکذب اهله و بقای کافه وحوش بدوام عمر ملک باز بسته است
و خردمند و حلال زاده را چاره نباشد از گزارد حق و تقریر صدق ، چه هر که برپادشاه نصیحتی بپوشاند ، و ، ناتوانی از طبیب پنهان دارد ، و اظهار درویشی و فاقه بر دوستان جایز نبیند خود را خیانت کرده باشد
شیر گفت :وفور امانت تو مقرر است و آثار آن برحال تو ظاهر
آنچه تازه شده است بازنمای ، که برشفقت و نصیحت حمل افتد ، و بدگمانی و شبهت را در حوالی آن مجال داده نیاید
دمنه گفت :شنزبه بر مقدمان لشکر خلوتها کرده است و هریک را بنوعی استمالت نموده و گفته که شیر راآزمودم و اندازه زور و قوت او معلوم کرد و رای و مکیدت او بدانست و در هر یک خللی تمام و ضعفی شایع دیدم
و ملک در اکرام آن کافر نعمت غدار افراط نمود ، و در حرمت و نفاذ امر که از خصایص ملک است او را نظیر نفس خویش گردانید ، و دست او در امر و نهی و حل و عقد گشاده و مطلق کرد ، تا دیو فتنه در دل او بیضه نهاد و هوای عصیان از سر او بادخانه ای ساخت
و گفته اند که چون پادشاه یکی را از خدمتکاران در حرمت و جاه و تبع و مال در مقابله و موازنه خویش دید زود از دست برباید داشت ، و الا خود از پای دراید
در جمله آنچه ملک تواند شناخت خاطر دیگران بدان نرسد و من آن می دانم که بتعجیل تدبیر کار کرده آید
پیش از آنکه دست بشود و بجایی برسد که در تدارک آن قدم نتوان گزارد و گفته اند که مردم دو گروه است: حازم و عاجز؛ هم دو نوع است :اول آنکه پیش از حدوث و معاینه شر چگونگی آن
را بشناخته باشد ، و آنچه دیگران در خواتم کارها دانند او در فواتح آن باصابت رای بدانسته باشد و ، تدبیر اواخر آن در اوایل فکرت بپرداخته اول الفکر آخر العمل
چون نقش واقعه و صورت حادثه پیدا آمد دران غافل و جاهل ودوربین و عاقل یکسان باشد
و زبان نبوی از این معنی عبارت کند :الامور تشابهت مقبلة فاذا ادبرت عرفها الجاهل کما یعرفها العاقل
تبین اعقاب الامور اذا مضت
و تقبل اشباها علیک صدورها
ذهن تو بیک فکرت ناگاه بداند
وهمی که نهان باشد در پرده اسرار
رای تو بیک نظرت دزدیده ببیند
ظنی که کمین دارد درخاطر غدار
چون صاحب رای بر این نسق بمراقبت احوال خویش پرداخت در همه اوقات گردن کارها در قبضه تصرف خود تواند داشت و پیش از آنکه در گرداب افتد خویشتن به پایاب تواند رسانید
فی لم یضیع وجه حزم و لم یبت
یلاحظ اعجاز الامور تعقبا
در کار خصم خفته نباشی بهیچ حال
زیرا چراغ دزد بود خواب پاسبان
و دوم آنکه چون بلا بدو رسد دل از جای نبرد ، و دهشت و حیرت را بخود راه ندهد ، و وجه تدبیر و عین صواب بر وی پوشیده نماند
رجل اذاما النائبات غشینه
اکفی لمعظلة و ان هی جلت
جایی که چو زن شود همی مرد
آنجا مرداست بوالفضایل
و عاجز و بیچاره و متردد رای و پریشان فکرت در کارها حیران و وفت حادثه سراسیمه و نالان ، نهمت برتمنی مقصور و همت از طلب سعادت قاصر
ضروبا بلحییه علی عظم صدره
اذا القوم هشوا للفعال تقنعا
و لایق بدین تقسیم حکایت آن سه ماهی است. شیر پرسید که :چگونه؟
گفت :
آورده اند که در آبگیری از راه دور و از تعرض گذریان مصون سه ماهی بود ، و دو حازم و یکی عاجز
از قضا روزی دو صیاد بران گذشتند با یک دیگر میعاد نهادند که جال بیارند و هر سه ماهی بگیرند
ماهیان این سخن بشنودند
آنکه حزم زیادت داشت و بارها دستبرد زمانه جافی دیده بود و شوخ چشمی سپهر غدار معاینه کرده و بر بساط خرد و تجربت ثابت قدم شده ، سبک ، روی بکار آورد و از آن جانب که آب درآمدی برفور بیرون رفت
در این میان صیادان برسیدند و هر دو جانب آب گیر محکم ببستند
دیگری هم غوری داشت ، نه از پیرایه خرد عاطل بود ونه از ذخیرت تجربت بی بهر با خود گفت: غفلت کردم و فرجام کار غافلان چنین باشد و اکنون وقت حیلت است
هرچند تدبیر در هنگام بلا فایده بیشتر ندهد ، و از ثمرات رای در وقت آفت تمتع زیادت نتوان یافت
و با این همه عاقل از منافع دانش هرگز نومید نگردد ، و در دفع مکاید دشمن تاخیر صواب نبیند
وقت ثبات مردان و روز مکر خردمندانست
پس خویشتن مرده ساخت و بر روی آب ستان می رفت
صیاد او را برداشت و چون صورت شد که مرده است بینداخت
بحیلت خویشتن در جوی انداخت و جان بسلامت ببرد
و آنکه غفلت بر احوال وی غالب و عجز در افعال وی ظاهر بود حیران و سرگردان و مدهوش و پای کشان ، چپ و راست می رفت و در فراز و نشیب می دوید تا گرفتار شد
و این مثل بدان آوردم تا ملک را مقرر شود که در کار شنزبه تعجیل واجب است
و پادشاه کامگار آن باشد که تدبیر کارها پیش از فوت فرصت و عدم مکنت بفرماید ، و ضربت شمشیر آب دارش خاک از زاد و بود دشمن برآرد ، و شعله عزم جهان سوزش دود از خان و مان خصم بآسمان برساند
شیر گفت :معلوم شد لکن گمانی نمی باشد که شنزبه خیانتی اندیشد و سوابق تربیت را بلواحق کفران خویش مقابله روا دارد ، که در باب وی تا این غایت جز نیکویی و خوبی جایز نداشته ام
دمنه گفت :همچنین است ، و فرط اکرام ملک این بطر بدو راه داده ست
اذا انت اکرمت الکریم ملکته
و ان انت اکرمت اللئیم تمردا
و وضع الندی فی موضع السیف بالعلی
مضر کوضع السیف فی موضع الندی
و بد گوهر لئیم ظفر همیشه ناصح و یک دل باشد تا بمنزلتی که امیدوار است برسید پس تمنی دیگر منازل برد که شایانی آن ندارد ، و دست موزه آرزو و سرمایه غرض بدکرداری و خیانت را سازد
و بنای خدمت و مناصحت بی اصل و ناپاک برقاعده بیم و امید باشد ، چون ایمن و مستغنی گشت بتیره گردانیدن آب خیر و بالا دادن آتش شر گراید
و حکما گفته اند که پادشاه باید که خدمتگاران را از عاطفت و کرامت خویش چنان محروم ندارد که یکبارگی نومید گردند و بدشمنان او میل کنند ، و چندان نعمت و غنیت ندهد که بزودی توانگر شوند و هوس فضول بخاطر ایشان راه جوید ،
و اقتدا بآداب ایزدی کند و نص تنزیل عزیز را امام سازد :و ان من شی ء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم ،تا همیشه میان خوف و رجا روزگار می گذراند ، نه دلیری نومیدی بریشان صحبت کند و نه طغیان استغنا بدیشان راه جوید ان الانسان لیطغی ان رآه استغنی
و بباید شناخت ملک را که از کژمزاج هرگز راستی نیاید و بدسیرت مذموم طریقت را بتکلیف و تکلف بر اخلاق مرضی و راه راست آشنا نتوان کرد
و کل اناء بالذی فیه یرشح
کز کوزه همان برون تراود که دروست
چنان که نیش کژدم اگر چه بسیار دم بسته دارند و در اصلاح آن مبالغت نمایند چون بگشایند بقرار اصل باز رود و بهیچ تاویل علاج نپذیرد
و هرکه سخن ناصحان ، اگر چه درشت و بی محابا گویند ، استماع ننماید عواقب کارهای او از پشیمانی خالی نماند ، چون بیماری که اشارت طبیب را سبک دارد و غذا و شربت بر حسب آرزو و شهوت خورد ، هرلحظه ناتوانی مستولی تر و علت زمن تر شود
فاصبر لدائک ان جفوت معالجا
و اقنع بجهلک ان جفوت معلما
و از حقوق پادشاهان بر خدمتکاران گزارد حق نعمت و تقریر ابواب مناصحت است ، و مشفق تر زیردستان اوست که در رسانیدن نصیحت مبالغت واجب بیند و بمراقبت جوانب مشغول نگردد ،
و بهتر کارها آنست که خاتمت و مرضی و عاقبت محمود دارد ، و دل خواه تر ثناها آنست که بر زبان گزیدگان و اشراف رود ، و موافق تر دوستان اوست که از مخالفت بپرهیزد و در همه معانی مواسا کند ،
و پسندیده تر سیرتها آنست که بتقوی و عفاف کشد ، و توانگرتر خلایق اوست که بطر نعمت بدو راه نیابد و ضجرت محنت بر وی مستولی نگردد که این هر دو خصلت از نتایج طبع زنانست و اشارت حضرت نبوت بدین دارد :انکن اذا جعتن دقعتن و اذا شبعتن خجلتن
فما کان مفراحا اذا الخیر مسه
ولا کان منانا اذا هو انعما
و هرکه از آتش بستر سازد و از مار بالین کند خواب او مهنا نباشد ، و از آسایش آن لذتی نیابد
فایده سداد رای و غزارت عقل آنست که چون از دوستان دشمنی بیند و از خدمتگاران نخوت مهتری مشاهدت کند در حال اطراف کار خود فراهم گیرد ، و دامن از ایشان درچیند ، و پیش ازانکه خصم فرصت چاشت بیابد برای او شامی گواران سازد ، چه دشمن بمهلت قوت گیرد و بمدت عدت یابد
مخالفان تو موارن بدند مار شدند
برآور از سر موران مار گشته دمار
مده زمان شان ، زین بیش روزگار مبر
که اژدها شود ار روزگار یابد مار
و عاجز تر ملوک آنست که از عواقب کارها غافل باشد و مهمات ملک را خوار دارد ، و هرگاه که حادثه بزرگ افتد وکار دشوار پیش آید موضع حزم و احتیاط را مهمل گذارد ، و چون فرصت فایت شود و خصم استیلا یافت نزدیکان خود را متهم گرداند و بهر یک حوالت کردن گیرد
ولکن اخو الحزم الذی لیس نازلا
به الخطب الا وهو للقصد مبصر
فذاک قریع الدهر ما عاش حول
اذا سد منه منخر جاش منخر
و از فرایض احکام جهان داری آنست که در تلافی خللها پیش از تمکن خصم و از تغلب دشمن مبادرت نموده شود ، و تدبیر کارها برقضیت سیاست فرموده آید
و بخداع و نفاق دشمن التفات نیفتد ، و عزیمت را بتقویت رای پیر و تایید بخت جوان بامضا رسانیده شود
اخو عزمات لایرید علی الذی
هم ه من مفظع الامر صاحبا
اذا هم القی بین عینیه عزمه
ونکب عن ذکر العواقب جانبا
چه مال بی تجارت و علم بی مذاکرت و ملک بی سیاست پای دار نباشد
دست زمانه یاره شاهی نیفگند
دربازوی که آن نکشیده است بار تیغ
لا یسلم الشرف الرفیع من الاذی حتی یراق علی جوانبه الدم شیر گفت :سخن نیک درشت و بقوت راندی ، و قول ناصح بدرشتی و تیزی مردود نگردد و بسمع قبول اصغا یابد
و شنزبه آنگاه که خود دشمن باشد پیداست که چه تواند کرد و از وی چه فساد آید
و او طعمه منست و مادت حرکت او از گیاه است و مدد قوت من از گوشت
کجا تواند دیدن گوزن طلعت شیر
چگونه یارد دیدن تذرو چهره باز
و نیز او را امانی داده ام و دالت صحبت و ذمام معرفت بدان پیوسته «ان المعارف فی اهل النهی ذمم »
و در احکام مروت عذر بچه تاویل جایز توان داشت ؟ و بارها بر سرجمع با او ثناها گفته ام و ذکر خرد و دیانت و اخلاص و امانت او بر زبان رانده ، اگر آن را خلافی روا دارم بتناقض قول و رکت رای منسوب گردم و عهد من در دلها بی قدر شود
دمنه گفت: ملک را فریفته نمی شاید بود بدانچه گوید او طعمه منست، چه اگر بذات خویش مقاومت نتواند کرد یاران گیرد و برزق و مکر و شعوذه دست بکار کند ، و ازان ترسم که وحوش او را موافقت نمایند که همه را بر عداوت ملک تحریض کرده ست و خلاف او در دلها شیرین گردانیده
و با این همه هرگز این کار را بدیگران نیفگنده و جز بذات خویش تکفل ننماید
و چون دمدمه دمنه در شیر اثر کرد گفت :در این کار چه بینی ؟ جواب داد که :چون خوره در دندان جای گرفت از درد او شفا نباشد مگر بقلع ، و طعامی که معده از هضم و قبول آن امتناع نمود و بغثیان و تهوع کشید از رنج او خلاص صورت نبندد مگر بقذف ؛ و دشمن که بمدارا و ملاطفت بدست نیاید و تمرد او بتودد زیادت گردد ازو نجات نتواند بود مگر بترک صحبت او بگوید
شیر گفت :من کاره شده ام مجاورت گاو را ، کسی بنزدیک او فرستم و این حال با او بگویم و اجازت کنم تا هرکجا خواهد برود
دمنه دانست که اگر این سخن بر شنزبه ظاهر کند در حال برائت ساحت و نزاهت جانب خویشتن ظاهر گرداند و دروغ و مکر او معلوم شود
گفت :این باب ، از حزم دور باشد ، و مادام که گفته نیامده ست محل خیار باقی است ، پس از اظهار تدارک ممکن نگردد
سخن نگویی توانیش گفت
و مرگفته را باز نتوان نهفت
و هر سخن که از زندان دهان جست و هر تیر که از قبضه کمان پرید پوشانیدن آن سخن و بازآوردن آن تیر بیش دست ندهد ومهابت خامشی ، ملوک را پیرایه ای نفیس است
فظن بسائر الاخوان شرا
ولا تامن علی سر فوادا
چنان از سخن در دلت دار راز
که گر دل بجوید نیابدش باز
و شاید بود که چون صورت حال بشناخت و فضیحت خود بدید بمکابره درآید ، ساخته و بسیجیده جنگ آغازد ، یا مستعد و متشمر روی بگرداند
و اصحاب حزم گناه ظاهر را عقوبت مستور و جرم مستور را عقوبت ظاهر جایز نشمرند
شیر گفت :بمجرد گمان بی وضوح یقین نزدیکان خود را مهجور گردانیدن و در ابطال ایشان سعی پیوستن خود را در عذاب داشتن است و تیشه برپای خویش زدن ، و پادشاه را در همه معانی خاصه در اقامت حدود و در امضای ابواب سیاست ؛ تامل و تثبت واجب است
و من کرم الاخلاق ان یصبر الفتی
علی جفوة الخوان من غیر ذلة
دمنه گفت :فرمان ملک راست اما هرگاه که این غدار مکار بیاید آماده و ساخته باید بود تا فرصتی نیابد و اگربهتر نگریسته شود خبث عقیدت او در طلعت کژ و صورت نازیباش مشاهدت افتد ، که تفاوت میان ملاحظت دوستان و نظرت دشمنان ظاهر است ، و پوشانیدن آن بر اهل تمییز متعذر
یخفی العداوة و هی غیر خفیة
نظر العدو بما اسر یبوح
و علامت کژی باطن او آنست که متلون و متغیر پیش آید و چپ و راست می نگرد و پس و پیش سره می کند ، جنگ را می بسیجد
بر بسته میان و در زده ناوک
بگشاده عنان و در چده دامن
شیر گفت :صواب همین است و اگر از این علامات چیزی مشاهده افتد شبهت زایل گردد
چون دمنه از اغرای شیر بپرداخت و دانست که بدم او آتش فتنه از آن جانب بالا گرفت خواست که گاو را ببیند و او را هم بر باد نشاند ، و بفرمان شیر رود تا از بدگمانی دور باشد ، گفت :یکی شنزبه را بینم و از مضمون ضمیر او تنسمی کنم؟ شیر اجازت کرد
دمنه چون سرافگنده ای انده زده بنزدیک شنزبه رفت شنزبه ترحیب تمام نمود و گفت :روزهاست تا ندیده ام ، سلامت بوده ای ؟
دمنه گفت :چگونه سلامت تواند بود کسی که مالک نفس خود نباشد ، اسیر مراد دیگران و همیشه بر جان و تن لرزان ، یک نفس بی بیم و خطر نزند و یک سخن بی خوف و فزع نگوید ؟
گاو گفت :موجب نومیدی چیست ؟ گفت :آنچه در سابق تقدیر رفته است جف القلم بما هو کائن الی یوم الدین
کیست که با قضای آسمانی مقاومت یارد پیوست؟ و در این عالم بمنزلتی رسد و از نعمت دنیا شربتی در دست او دهند که سرمست و بی باک نشود ؟ و برپی هوا قدم نهد و در معرض هلاک نباشد؟ و بازنان مجالست دارد و مفتون نگردد؟
و بلئیمان حاجت بردارد و خوار نشود ؟ و با شریر و فتان مخالطت گزیند و در حسرت وندامت نیفتد ؟ و صحبت سلطان اختیار کند و بسلامت جهد؟ شنزبه گفت :سخن تو دلیل می کند برآنچه مگر ترا از شیر نفرتی و هراسی افتاده است
گفت: آری ، لکن نه از جهت خویش ، و تو می دانی سوابق اتحاد و مقدمات دوستی من با خود ، و عهدهایی که میان ما رفته ست در آن روزگار که شیر مرا نزدیک تو فرستاد هم مقرر است ، و ثبات من بر ملازمت آن عهود و رغبت در مراعات آن حقوق معلوم
و چاره نمی شناسم از اعلام تو بدانچه تازه شود از محبوب و مکروه و نادر و معهود
شنزبه گفت :بیار ای دوست مشفق و یار کریم عهد
دمنه گفت که :از معتمدی شنودم که شیر بر لفظ رانده ست که شنزبه نیک فربه شده ست و بدو حاجتی و ازو فراغتی نیست ، وحوش را بگوشت او نیک داشتی خواهم کرد
چون این بشنودم و تهور و تجبر او می شناختم بیامدم تا ترا بیاگاهانم و برهان حسن عهد هرچه لایح تر بنمایم و آنچه از روی دین و مودت و شرط حفاظ و حکم فتوت بر من واجب است به ادا رسانم
از عهده عهد اگر برون آید مرد
از هرچه گمان بری فزون آید مرد
و حالی بصلاح آن لایق تر که تدبیری اندیشی و بر وجه مسارعت روی بحلیت آری مگر دفعی دست دهد و خلاصی روی نماید
چون شنزبه حدیث دمنه بشنود ، و عهود و مواثیق شیر پیش خاطر آورد - و در سخن او نیز ظن صدق و اعتقاد نصیحت می داشت - گفت واجب نکند که شیر بر من غدر اندیشد ، که از من خیانتی ظاهر نشده ست ، لکن بدروغ او را بر من آغالیده باشند و بتزویر و تمویه مرا در خشم او افگنده
و در خدمت او طایفه ای نابکارند همه در بدکرداری استاد و امام ، و در خیانت و درازدستی چیره و دلیر ، و ایشان را بارها بیازموده است و هرچه از آن باب در حق دیگران گویند بران قیاس کند
وهراینه صحبت اشرار موجب بدگمانی باشد در حق اخیار ، و این نوع ممارست بخطا راه برد چون خطای بط
گویند که بطی در آب روشنایی ستاره دید ، پنداشت که ماهی است ، قصدی می کرد تابگیرد و هیچ نمی یافت
چون بارها بیازمود و حاصلی ندید فروگذاشت
دیگر روز هرگاه که ماهی بدیدی گمان بردی که همان روشنایی است قصدی نپیوستی
و ثمرت این تجربت آن بود که همه روز گرسنه بماند
و اگر شیر را از من چیزی شنوانیده اند و باور داشته است موجب آزمایش دیگران بوده است و مصداق تهمت من خیانت ایشان است
و اگر این هم نیست و کراهیت بی علت است پس هیچ دست آویز و پای جای نماند
چه سخط چون از علتی زاید استرضا و معذرت آن را بردارد ، و هرچه برزق و افترا ساخته شود اگر بنفاذ رسد دست تدارک ازان قاصر ، و وجه تلافی دران تاریک باشد که باطل و زور هرگز کم نیاید و آن را اندازه و نهایت صورت نبندد
و نمی دانم در آنچه میان من و شیر رفته است خود را جرمی ، هرچند در امکان نیاید که دو تن بایک دیگر صحبت دارند ، و شب و روز و گاه و بیگاه بیک جا باشند ، و در نیک و بد و اندوه و شادی مفاوضت پیوندند چندان تحرز و تحفظ وخویشتن داری بکار توانند داشت که سهوی نرود
چه هیچ کس از سهو و زلت خالی و معصوم نتواند بود ، و هرگاه که بقصد و عمد منسوب نباشد مجال تجاوز اغماض اندران هرچه فراخ تر است
و نیز هیچ مشاطه جمال عفو و احسان مهتران راچون زشتی جرم و جنایت کهتران نیست «والضد یبرز حسنه الضد»
و اگر بر من خطایی خواهد شمرد جز آن نمی شناسم که در رایها جای جای برای مصلحت او را خلافی کرده ام ، مگر آن را بر دلیری و بی حرمتی حمل فرموده است
و هیچ اشارت نبوده ست که نه دران منفعتی و ازان فایده ای ظاهر بحاصل آمده است
و با این همه البته بر سر جمع نگفته ام ، و دران جانب هیبت او برعایت رسانیده ام ، و شرط تعظیم و توقیر هرچه تمامتر بجای آورده
و چگونه توان داشت که نصیحت سبب وحشت و خدمت موجب عداوت گردد؟
دارو سبب درد شد ، اینجا چه امید است
زایل شدن عارضه و صحت بیمار!
و هرکه از ناصحان در مشاورت و از طبیبان در معالجت و از فقها در مواضع شبهت به رخصت و غفلت راضی گردد از فواید رای راست و منافع علاج بصواب و میامن مجاهدت در عبادت بازماند
و اگر این هم نیست ممکن است که سکرات سلطنت و ملال ملوک او را برین باعث می باشد
و یکی از سکرات ملک آنست که همیشه خائنان را بجمال رضا آراسته دارد و ناصحان را بوبال سخط ماخوذ
و علما گویند که در قعر دریا با بند غوطه خوردن و ، در مستی لب مار دم بریده مکیدن خطر است ، و ازان هایل تر و مخوف تر خدمت و قربت سلاطین
و ما السلطان الا البحر عظما
و قرب البحر محذور العواقب
و نیز شاید بود که هنر من سبب این کراهیت گشته است ، چه اسپ را قوت وتگ او موجب عنا و رنج گردد ، و درخت نیکو بارور را از خوشی میوه شاخها شکسته شود ، و جمال دم طاووس او را پراگنده و بال گسسته گذارد
وبال من آمد همه دانش من
چو روباه را موی طاووس را پر
شد ناف معطر سبب کشتن آهو
شد طبع موافق سبب بستن کفتار
و هنرمندان بحسد بی هنران در معرض تلف آیند ان الحسان مظنة للحسد
و خصم اماثل فرومایگان و اراذل باشند و بحکم انبوهی غلبه کنند ، چه دون و سفله بیشتر یافته شود
لئیم را از دیدار کریم و ، نادان را از مجالست دانا ، و احمق را از مصاحبت زیرک ملالت افزاید
کما تضر ریاح الورد بالجعل
عدیل فاخته باشد گل و عدو جعل
و بی هنران در تقبیح حال اهل هنر چندان مبالغت نمایند که حرکات و سکنات او را در لباس دنائت بیرون آرند ، و در صورت جنایت و کسوت خیانت بمخدوم نمایند ، و همان هنر را که او دالت سعادت شمرد مادت شقاوت گردانند
تعد ذنوبی عند قوم کثیره
و لاذنب لی العلی و الفواضل
و اگر بدسگالان این قصد بکرده اند و قضا آن را موافقت خواهد نمود دشوارتر ، که تقدیر آسمانی شیر شرزه را اسیر صندوق گرداند و مار گرزه را سخره سله و خردمند دوربین را مدهوش حیران و ، احمق غافل را زیر متیقظ و شجاع مقتحم را بد دل محترز و جبان خائف را دلیر متهور و توانگر منعم را درویش ذلیل و فاقه رسیده محتاج را مستظهر متمول
دمنه گفت: آنچه شیر برای تو می سگالد از این معانی که برشمردی چون تضریب خصوم ملال ملوک و دیگر ابواب نیست ، لکن کمال بی وفایی و غدر او را بران میدارد ، که جباری است کامگار و غداریست مکار. اوایل صحبت او را حلاوت زندگانیست و اواخر آن را تلخی مرگ
شنزبه گفت:طعم نوش چشیده ام ، نوبت زخم نیش است و بحقیقت مرا اجل اینجا آورد ، و الا من چه مانم بصحبت شیر ؟ من او را طعمه و او در من طامع
اما تقدیر ازلی و غلبه حرص و اومید مرا در این ورطه افگند
و اعلم انی فائل الرای مخطی
ولکن قضاء لااطیق غلابه
و امروز تدبیر از تدارک آن قاصر است و رای در تلافی آن عاجز ، و زنبور انگبین بر نیلوفر نشیند و برایحت معطر و نسیم معنبر آن مشغول و مشعوف گردد تا بوقت برنخیزد ، و چون برگهای نیلوفر پیش آید در میان آن هلاک شود
و هرکه از دنیا بکفاف قانع نباشد و در طلب فضول ایستد چون مگس است که بمرغزارهای خوش پرریاحین و درختان سبز پرشکوفه راضی نگردد و برآبی نشیند که از گوش پیل مست دود تا بیک حرکت گوش پیل کشته شود
و هرکه نصیحت و خدمت کسی را کند که قدر آن نداند چنانست که بر اومید ریع در شوره ستان تخم پراگند و ، با مرده مشاورت پیوندد و ، در گوش کر مادر زاد غم و شادی گوید و، بر روی آب روان معما نویسد و ، بر صورت گرمابه بهوس تناسل عشق بازد
دمنه گفت:از این سخن درگذر و تدبیر کار خود کن
شنزبه گفت :چه تدبیر دانم کرد؟و من اخلاق شیر را آزموده ام ، در حق من جز خیر و خوبی نخواهد، لکن نزدیکان او در هلاک من می کوشند ،
و اگر چنین است بس آسان نباشد ، چه ظالمان مکار چون هم پشت شوند و دست در دست دهند و یک رویه قصد کسی کنند زود ظفر یابند و او را از پای درارند ، چنانکه گرگ و زاغ و شگال قصد اشتر کردند و پیروز آمدند
دمنه گفت:چگونه بود آن؟
گفت:
آورده اند که زاغی و گرگی و شگالی در خدمت شیری بودند و مسکن ایشان نزدیک شارعی عامر
اشتربازارگانی در آن حوالی بماند بطلب چراخور در بیشه آمد
چون نزدیک شیر رسید از تواضع و خدمت چاره ندید شیر او را استمالت نمود و از حال او استکشافی کرد و پرسید :عزیمت در مقام و حرکت چیست ؟ جواب داد که:آنچه ملک فرماید
شیر گفت:اگر رغبت نمایی در صحبت من مرفه و ایمن بباش
اشتر شاد شد و دران بیشه ببود و مدتی بران گذشت روزی شیر در طلب شکاری می گشت پیلی مست با او دوچهار شد ، و میان ایشان جنگ عظیم افتاد و از هر دو جانب مقاومت رفت ، و شیر مجروح ونالان باز آمد ؛ و روزها از شکار بماند
و گرگ و زاغ و شگال بی برگ می بودند شیر اثر آن بدید و گفت: می بینید در این نزدیکی صیدی تا من بیرون روم و کار شما ساخته گردانم ؟ ایشان در گوشه ای رفتند و با یک دیگر گفت: در مقام این اشتر میان ما چه فایده؟ نه ما را با او الفی و نه ملک را ازو فراغی
شیر را بران باید داشت تا او را بشکند ، تا حالی طعمه او فرونماند و چیزی بنوک ما رسد شگال گفت: این نتوان کرد ، که شیر او را امان داده ست و در خدمت خویش آورده
و هرکه ملک را بر غدر تحریض نماید و نقض عهد را در دل او سبک گرداند یاران و دوستان را در منجنیق بلا نهاده باشد و آفت را بکمند سوی خود کشیده
زاغ گفت:آن وثیقت را رخصتی توان اندیشید و شیر را از عهده آن بیرون توان آورد ؛ شما جای نگاه دارید تا من بازآیم
پیش شیر رفت و بیستاد شیر پرسید که :هیچ بدست شد؟ زاغ گفت:کس را چشم از گرسنگی کار نمی کند ، لکن وجه دیگر هست ، اگر امضای ملک بدان پیوندد همه در خصب و نعمت افتیم
شیر گفت:بگو زاغ گفت :این اشتر میان ما اجنبی است ، و در مقام او ملک را فایده ای صورت نمی توان کرد
شیر در خشم شد و گفت :این اشارت از وفا و حریت دور است و با کرم و مروت نزدیکی و مناسبت ندارد
اشتر را امان داده ام ، بچه تاویل جفا جایز شمرم؟ زاغ گفت :بدین مقدمه وقوف دارم ، لکن حکما گویند که یک نفس را فدای اهل بیتی باید کرد و اهل بیتی را فدای قبیله ای و قبیله ای را فدای اهل شهری و اهل شهری را فدای ذات ملک اگر درخطری باشد
و عهد را هم مخرجی توان یافت چنانکه جانب ملک از وصمت غدر منزه ماند ، و حالی ذات او از مشقت فاقه و مخافت بوار مسلم ماند
شیر سر در پیش افگند زاغ باز رفت و یاران را گفت :لختی تندی و سرکشی کرد ، آخر رام شد و بدست آمد
اکنون تدبیر آنست که ما همه بر اشتر فراهم آییم ، و ذکر شیر و رنجی که او را رسیده است تازه گردانیم ، و گوییم ما در سایه دولت و سامه حشمت این ملک روزگار خرم گذرانیده ایم
امروزکه او را این رنج افتاد اگر بهمه نوع خویشتن برو عرضه نکنیم و جان و نفس فدای ذات و فراغ او نگردانیم بکفران نعمت منسوب شویم ، و بنزدیک اهل مروت بی قدر و قیمت گردیم
و صواب آنست که جمله پیش او رویم و شکر ایادی او باز رانیم ، و مقرر گردانیم که از ما کاری دیگر نیاید ، جانها و نفسهای ما فدای ملک است
و هریک از ما گوید :امروز چاشت ملک از من سازند و دیگران آن را دفعی کنند و عذری نهند بدین تودد حقی گزارده شود و ما را زیانی ندارد
این فصول با اشتر درازگردن کشیده بالا بگفتند ، و بیچاره را بدمدمه در کوزه فقاع کردند ، و با او قرار داده پیش شیر رفتند
و چون از تقریر ثنا و نشر شکر بپرداختند زاغ گفت: راحت ما بصحت ذات ملک متعلق است
و اکنون ضرورتی پیش آمده است ، و از امروز ملک را از گوشت من سد رمقی حاصل تواند بود ، مرا بشکند دیگران گفتند :در خوردن تو چه فایده از گوشت تو چه سیری ؟!
شگال هم برآن نمط فصلی آغاز نهاد جواب دادند که :گوشت تو بوی ناک و زیان کار است طعمه ملک را نشاید
گرگ هم بر این منوال سخنی بگفت گفتند که: گوشت تو خناق آرد ، قایم مقام زهر هلاهل باشد
اشتر این دم چون شکر بخورد و ملاطفتی نمود
همگنان یک کلمه شدند و گفتند:راست می گویی و از سر صدق عقیدت و فرط شفقت عبارت می کنی یکبارگی در وی افتادند و پاره پاره کردند
و این مثل بدان آوردم که مکر اصحاب اغراض ، خاصه که مطابقت نمایند ، بی اثر نباشد
دمنه گفت:وجه دفع، چه می اندیشی ؟ گفت:جز جنگ و مقاومت روی نیست ، که اگر کسی همه عمر بصدق دل نماز گزارد ، و از مال حلال صدقه دهد چندان ثواب نیاید که یک ساعت از روز از برای حفظ مال و توقی نفس در جهاد گذارد
من قتل دون ماله فهو شهید و من قتل دون نفسه فهو شهید چون بجهاد که برای مال کرده شود سعادت شهادت و عز مغفرت می توان یافت جایی که کارد باستخوان رسد و کار بجان افتد اگر از روی دین و حمیت کوششی پیوسته آید برکات و مثوبات آن را نهایت صورت نبندد ، و وهم از ادراک غایت آن قاصر باشد
دمنه گفت:خردمند در جنگ شتاب و مسابقت و پیش دستی و مبادرت روا ندارد ، و مباشرت خطرهای بزرگ باختیار صواب نبیند
و تا ممکن گردد اصحاب رای بمدارا و ملاطفت گرد خصم درآیند ، و دفع مناقشات بمجاملت اولی تر شناسند
ودشمن ضعیف را خوار نشاید داشت ، که اگر از قوت و زور درماند بحیلت و مکر فتنه انگیزد
و استیلا و اقتحام و تسلط و اقدام شیر مقرر است و از شرح و بسط مستغنی
و هرکه دشمن را خوار دارد و از غایلت محاربت غافل باشد پشیمان گردد ، چنانکه وکیل دریا گشت از تحقیر طیطوی
شنزبه گفت :چگونه؟
گفت:
آورده اند که نواعی است از مرغان آب که آن را طیطوی خوانند ، و یک جفت ازان در ساحلی بودندی
چون وقت بیضه فراز آمد ماده گفت:تا سر ماده گفت در این سخن جای تامل است ، اگر دریا در موج آید و بچگان را دررباید آن را چه حیلت توان کرد ؟ نر گفت:گمان نبرم که وکیل دریا این دلیری کند و جانب مرا فروگذارد ، واگر بی حرمتی اندیشد انصاف از وی بتوان ستد
ماده گفت:خویشتن شناسی نیکو باشد بچه قوت و عدت وکیل دریا را بانتقام خود تهدید می کنی ؟ از این استبداد درگذر، و برای بیضه جای حصین گزین ، چه هرکه سخن ناصحان نشنود بدو آن رسد که بباخه رسید
گفت :چگونه؟
گفت:
آورده اند که در آب گیری دو بط و یکی باخه ساکن بودند و میان ایشان بحکم مجاورت دوستی و مصادقت افتاده
ناگاه دست روزگار غدار رخسار حال ایشان بخراشید و سپهر آینه فام صورت مفارقت بدیشان نمود ، و در آن آب که مایه حیات ایشان بود نقصان فاحش پیدا آمد
بطان چون آن بدیدند بنزدیک باخه رفتند و گفت :بوداع آمده ایم ، پدرود باش ای دوست گرامی و رفیق موافق
باخه از درد فرقت و سوز هجرت بنالید و از اشک بسی در و گهر بارید
لولا الدموع و فیضهن لا حرقت
ارض الوداع حرارة الاکباد
و گفت: ای دوستان و یاران ، مضرت نقصان آب در حق من زیادت است که معیشت من بی ازان ممکن نگردد
و اکنون حکم مروت و قضیت کرم عهد آنست که بردن مرا وجهی اندیشید و حیلتی سازید
گفتند :رنج هجران تو مارا بیش است ، و هرکجا رویم اگر چه در خصب و نعمت باشیم بی دیدار تو ازان تمتع و لذت نیایم ، اما تو اشارت مشفقان و قول ناصحان را سبک داری ، و بر آنچه بمصلحت حال و مآل تو پیوندد ثبات نکنی
و اگر خواهی که ترا ببریم شرط آنست که چون ترا برداشتیم و در هوا رفت چندانکه مردمان را چشم بر ما افتد هرچیز گویند راه جدل بربندی و البته لب نگشایی
گفت :فرمان بردارم ، و آنچه برشما از روی مروت واجب بود بجای آوردید ، و من هم می پذیرم که دم طرقم و دل در سنگ شکنم
بطان چوبی بیاوردند و باخه میان آن بدندان بگرفت محکم ، و بطان هر دو جانب چوب را بدهان برداشتند و او را می بردند
چون باوج هوا رسیدند مردمان را از ایشان شگفت آمد و از چپ و راست بانگ بخاست که بطان باخه می برند
باخه ساعتی خویشتن نگاه داشت ، آخر بی طاقت گشت وگفت :تا کور شوید
دهان گشاد بود و از بالا در گشتن
بطان آواز دادند که: بر دوستان نصیحت باشد
نیک خواهان دهند پند ولیک
نیک بختان بوند پند پذیر
باخه گفت :این همه سودا است ، چون طبع اجل صفرا تیز کرد و دیوانه وار روی بکسی آورد از زنجیر گسستن فایده حاصل نیاید و هیچ عاقل دل در دفع آن نبندد ان المنایا لاتطیش سهامها
از مرگ حذر کردن دو وقت روا نیست
روزی که قضا باشد و روزی که قضا نیست
طیطوی نر گفت:شنودم این مثل ، ولکن مترس و جای نگاه دار
ماده بیضه بنهاد وکیل دریا این مفاوضت بشنود ، از بزرگ منشی و رعنایی طیطوی در خشم شد و دریا در موج آمد و بچگان ایشان را ببرد
ماده چون آن بدید اضطراب کرد و گفت:من میدانستم که با آب بازی نیست ، و تو بنادانی بچگان باد دادی و آتش بر من بباریدی ، ای خاکسار باری تدبیری اندیش
طیطوی نر جواب داد که :سخن بجهت گوی ، و من از عهده قول خویش بیرون می آیم و انصاف خود از وکیل دریا می ستانم
در حال بنزدیک دیگر مرغان رفت و مقدمان هر صنف را فراهم آورد و حال باز گفت ، و در اثنای آن یاد کرد که :اگر همگنان دست در دست ندهید و در تدارک این کار پشت در پشت نه ایستد وکیل دریا را جرات افزاید ، و هرگاه که این رسم مستمر گشت همگنان در سر این غفلت شوید
مرغان جمله بنزدیک سیمرغ رفتند ، و صورت واقعه با او بگفتند ، و آینه فرا روی او داشتند که اگر در این انتقام جد ننماید بیش شاه مرغان نتواند بود
سیمرغ اهتزاز نمود و قدم بنشاط در کار نهاد مرغان بمعونت و مظاهرت او قوی دل گشتند و عزیمت بر کین توختن مصمم گردانیدند
وکیل دریا قوت سیمرغ و دیگر مرغان شناخته بود بضرورت ، بچگان طیطوی باز داد