مجموعه آثار عطار - سی فصل - سی فصل

پس آنکوری بود کوری دلها

تو چشم دل درین اسرار بگشا

بچشم دل حقیقت کور باشند

از آن کز راه معنی دور باشند

به ظاهر جان اگر بینی دریشان

ولیکن در حقیقت مرده شان دان

به ظاهر زنده اما جان ندارند

اگر دانند جان جانان ندانند

حقیقت جان جانان مظهر نور

که او باشد ز چشم عام مستور

هر آنکس کو بنورش راه بیند

حقیقت مظهرالله بیند

بنور او بیابی زندگانی

بمانی در بقای جاودانی

ز سر اولیا پرسی تو احوال

بگویم با تو از احوالشان حال

حقیقت اولیا خورشید راهند

سراسر خلق عالم را پناهند

تمام اولیا اسرار بینند

بمعنی روشنی در راه دینند

حقیقت چون کلام الله دانند

بسوی معنی او راه یابند

بمعنی رهبران راه یزدان

خدابین و خداخوان و خدادان

خدا را اولیا باشند بمعنی

تو معنی را از ایشان جوی یعنی

بمعنی چون شناسی اولیا را

بدانی امر اسرار خدا را

تمام اولیا یک نور باشند

ز چشم جاهلان مستور باشند

جهان از اولیا خالی نباشد

جهان نبود اگر والی نباشد

جهان قائم بذات اولیا دان

نیامد ز اولیا یک مثل انسان

محمد گفت کاصحابم نجومند

گهی در مکه و گاهی به رومند

یکی گر زانکه ناپیدا نماید

تعاقب دیگری آندم برآید

بدین معنی همیشه در جهانند

ز نسل و نسبت یک خاندانند

تو گر خواهی که بینی اولیا را

بظهر ساز میکن التجا را

بمظهر بس عجایب ها که بینی

رموز آسمانها و زمینی

ترا آندم ازو باشد حیاتی

درو بینی تو نور بی صفائی

تمام اولیا در آن کتابند

ولی این سر اکنون نه نمایند

بدور آخرین پیدا شود این

طمع دارد ز تو عطار تحسین

ترا از اولیا آگاه سازد

ز راه بریان هم باز دارد

درو از اولیا اسرار باشد

رموز حیدر کرار باشد

ولی نادان کند انکار اسرار

نیارد طاقت اظهار اسرار

بود ظالم که اسرار ولایت

کند انکار از جهل و بطالت

برو ظالم که حق بیزار از تو

دل عطار بس افکار از تو

تو دین مصطفی تغییر دادی

بدریای ضلالت در فتادی

نداری در حقیقت دیده دید

گرفتی راه بی راهی به تقلید

مرا از اولیا اسرار و معنی

تولا از همه گفتار و معنی

بگویم با تولا رمز و اسرار

دگر رمزی برندت بر سر دار

ز جعفر میشنو اسرار منصور

بدو گفتا ز جاهل دار مستور

ب آخر آشکارا کرد اسرار

ببردند جاهلانش بر سر دار

نداند جاهل اسرار ولی را

به غفلت میرود راه نبی را

بگویم با تو راه حق کدامست

امام هادی مطلق کدامست ؟

بود هادی دین بی شک پیمبر

امام انس و جن خود هست حیدر

بود حیدر حقیقت واقف حق

درو پیدا نماید وجه مطلق

تو گر راهی روی راه علی رو

رموز حیدر از عطار بشنو

درین ره رو که تا دلشاد باشی

زهر درد و غمی آزاد باشی

درین ره رو که تا اسرار دانی

رموز حیدر کرار دانی

درین ره اولیا جمله ستاده

درین ره انبیا هم سر نهاده

درین ره رو که تا بینی خدا را

بدانی سر جمله اولیا را

درین ره محرمان افتاده بر خاک

درین ره گشته است سرگشته افلاک

درین ره عاقلان دیوانه باشند

درین ره ناقلان افسانه باشند

درین ره سر منصور است بسیار

درین ره میروند هم برسر دار

درین ره رهنما همراه باشد

درین ره مرتضی آگاه باشد

درین ره غیر بعد مصطفی نیست

درین ره غیر شاه مرتضی نیست

درین ره مصطفی بهبود باشد

درین ره مرتضی مقصود باشد

درین ره مرتضی بعد محمد

درین ره مرتضی سلطان سرمد

درین ره مظهر الله باشد

دل مظهر به معنی شاه باشد

فرستادند از آن پیغمبران را

که راه حق نمایند غافلان را

بسوی ملت حق ره نمایند

ز ره این بیرهان آگه نمایند

ز اعلائی چرا اسفل فتادی

چه شیطان لعنتی بر خود نهادی

هر آنچت مصطفی گفتا نکردی

ز جامش شربت کوثر نخوردی

چه خواهی گفت اندر روز محشر

که کردی رخنه در دین پیمبر

چه خواهی گفت فردا مصطفی را

بخواهی دید روی مرتضی را

بهمراهی شیطان میروی تو

براه گمرهان تا کی روی تو

چو گم کردی تو ره کی راه یابی

تو کی راه همه در چاه یابی

تو راه جمله ابرار برگیر

پس آنگه مذهب عطار برگیر

که بنماید بتو آن راه حق را

ز نادانان نهان کن این سبق را

برو عطار این سر را نگه دار

که اغیارند در آفاق بسیار

چه جوش عشق باشد در روانم

مگر این عشق دارد قصد جانم

چه سنجد قطره ها در پیش دریا

خداوندا تو ای دانا و بینا

توی در راه حق پشت و پناهم

توی اندر معانی پادشاهم

مرا یک راه و یک جانست و یکدل

درینجان مرتضی کرده است منزل

حقیقت مهر او در دل سرشتم

همیشه در گل و باغ بهشتم

طریق مرتضی باشد مسلم

بگفتم راستی والله اعلم

کجا دارد تو گوئی عشق منزل

بگو بامن کنون این سر مشکل

بتو این سر مشکل باز گویم

ز عشق و منزل او راز گویم

مقام عشق باشد در همه جا

و از او خالی نباشد هیچ مائوا

مقام او زمین و آسمانست

مقام او فراز لامکانست

مقام او بود اندر دل و جان

بنور عشق باشد زنده انسان

بهر جائی که باشی در حضور است

ولی نادان ز سر عشق دور است

ز سر او اگر آگاه باشی

بهر دو کون بیشک شاه باشی

چه منزل اندرون جان کند عشق

هزاران خانمان ویران کند عشق

بجز عشق از درون جان بدر کن

بسوی قرب وحدت تو گذر کن

بشوقش ساز ویران خانه تن

دو عالم را تو پشت پای میزن

ز هجرانش چرا رنجور باشی

بنان و شربت و انگور باشی

تو تن پرور شوی از چرب وشیرین

نمیدانی طریق ملت و دین

تن تو هست بیشک دشمن تو

بلای جان تو باشد تن تو

کسی دشمن نه پرورده است هرگز

همی کن از وجود خویش پرهیز

بکوی عشق جانان کی رسی تو

که گلخن تاب تن همچون خسی تو

گذر کن در لباس گلخن تن

چه مردان در ره عشقش قدم زن

بمنزلگاه عشقش عاشقانند

سراسر عاشقان عارفانند

چه با خود عشق را همخانه یابی

درین ره عقل را دیوانه یابی

میان عاقلان صورت پرستی

میان عاشقان شوقست و مستی

درینره عاقلان بیگانه باشند

درینره عاشقان دیوانه باشند

میان عاقلان زهر است و فریاد

میان عاشقان مستی و بیداد

میان عاقلان زهد و نماز است

میان عاشقان راز و نیاز است

میان عاقلان تکرار باشد

میان عاشقان اسرار باشد

میان عاقلان تقلید باشد

میان عاشقان توحید باشد

ز عشاقان شنیدم سر توحید

گذشتم از میان عقل و تقلید

سبق از عاشقان دین بیاموز

چه عود از آتش عشقش همی سوز

ز اسرارش اگر آگاه گردی

همیشه مقبل درگاه گردی

درین درگه همیشه عاشقانند

که هر دم جان به جانان برفشانند

به ظاهر عشق را درگاه باشد

نه هر کس را بدرگه راه باشد

اگر خواهی که ره یابی بدرگاه

بعشق مرتضی میباش همراه

ز عشق مرتضی گردی همه نور

اناالحق گوئی و گردی تو منصور

ز عشق مرتضی باشی سلیمان

دهی بر جن و انس و طیر فرمان

ز عشق مرتضی اسرار دانی

بیابی زندگانی جاودانی

ز عشق مرتضی یابی تو بهره

روی در بحر وحدت همچو قطره

ز عشق مرتضی درویش باشی

بنزد جاهلان خاموش باشی

ز عشق مرتضی درباز جان را

وداعی کن همه ملک جهان را

ز عشق مرتضی گر در خروشی

ز دستش شربت کوثر بنوشی

ز عشق مرتضی خورشید باشی

حقیقت زنده جاوید باشی

ز عشق مرتضی عطار باشی

مطیع حیدر کرار باشی

نشسته عشق او با جان عطار

بگویم سر او را بر سر دار

دگر از من ز پیر راه پرسی

سخن از مظهر الله پرسی

ز مظهر گوئیم آگاه گردان

مرا واقف ز پیر راه گردان

ترا واقف کنم از سر آن راه

که تا گردی ز سر راه آگاه

رسول الله پیر راه باشد

ز سر هر دو کون آگاه باشد

محمد اندین ره پیر راهست

ولی حیدر ترا پشت و پناهست

تو پیر راه میدان مصطفی را

ز خود آگاه میدان مرتضی را

ز تو آگاه باشد او بعالم

بتو همراه باشد او بعالم

در او بینی حقیقت نور معنی

برون آئی ز فکر و کذب و دعوی

اگر او را بیابی اندرین راه

ز سر کار گردی خوب آگاه

که پیر تست مظهر بس عجایب

در او بینی تو آثار غرایب

ترا پیر است مظهر گر بدانی

غنیمت دانی و او را بخوانی

برو مظهر بخوان و کامران باش

بجو مظهر پس آنگه شادمان باش

که رهبر با تو از اسرار گوید

رموز حیدر کرار گوید

مرا در عشق پیر راه او شد

درین ره سالکان را شاه او شد

تو نور او درون جان جان بین

تو او را برتر از کون ومکان بین

تو او را پیر ره دان در طریقت

تو او را مظهر حق دان حقیقت

چه میگویم کنون شاه ولایت

دو عالم را ازو باشد هدایت

توی اندر میان جان هویدا

توی از راه معنی در زبانها

توی مظهر توی سرور توی جان

توی گه آشکارا گاه پنهان

توی ایمان توی غفران تو در جان

توی سرور توی شاه و تو سلطان

توی منجم و توی مهر و توی ماه

توی ز اسرار هر دو کون آگاه

توی عصمت توی رحمت تو نعمت

توی اندر حقیقت دین و ملت

توی حنان توی منان تو سبحان

توی مذهب توی ملت تو ایمان

توی اول تو هم آخر تو سرور

توی ظاهر توی باطن تو مظهر

توی آدم توی شیث و توی نوح

تو ابراهیم و تو موسی و توی روح

ترامیخواند آدم هم به آغاز

رسید او را بهشت و نعمت و ناز

خلیل الله ترا چون خواند از جان

شد آتش بر وجود او گلستان

ترا میخواند هم موسی عمران

مظفر گشت بر فرعون و هامان

ترا عیسی مریم بود بنده

بنامت مرده را میکرد زنده

محمد هم بنامت شد مظفر

بعالم بر تمامی اهل کافر

سلیمان یافت از تو حشمت و جاه

بفرمانش ز ماهی بود تا ماه

بدشت ارژنه سلمان ترا خواند

در آندم کو بدست شیر درماند

شدی حاضر رهاندی از بلایش

تو بودی در ره دین رهنمایش

توی در دل تو اندر دیده بینش

ز نور تو مدار آفرینش

گهی با یوسف مصری بچاهی

گهی در مصر عزت پادشاهی

گهی طفلی و گاهی چون جوانی

گهی پنهان شوی گاهی عیانی

گهی درویشی و گه پادشاهی

برآئی تو بهر صورت که خواهی

بظاهر گه به روم و گه به چینی

به باطن در همه روی زمینی

تو ای اندر جهان پیوسته قائم

جهان مینازد از ذات تو دایم

توی بیشک مراد از هر دو عالم

نمیدانم جز این والله اعلم

دگر پرسی کدام است زندگانی

بگو با من بیان این معانی

بگویم بهر تو ای مرد دانا

کنم با تو بیان این معما

بمعنی زندگی دنیا محال است

که این عالم همه خواب و خیال است

حقیقت زندگانی هست ایمان

تو ایمانرا کمال زندگانی دان

برو ای سالک ره راه یزدان

تو همچون خضر مینوش آب حیوان

که تا یابی حیات زندگانی

بمانی تا ابد در جاودانی

حقیقت آب حیوان راه یزدان

مراد از راه یزدان تو علی دان

باو ایمان و دین تو تمام است

بمعنی هر دو عالم را امام است

به نور او بمعنی راه میجو

تو سرش از دل آگاه میجو

ز اسرارش شوی آنگاه آگاه

که برداری حجاب خویش از راه

چه ره بردی بنورش زنده مانی

وزو یابی بقای جاودانی

تو آن آب حیات اسرار میدان

همه مقصود خود آن یار میدان

بود تاریکی این آب ای یار

مثل پنهانیش از چشم اغیار

چه ره یابی بسویش در معانی

بیابی در حقیقت کامرانی

اگر او را نیابی مرده تو

میان زندگان افسرده تو

اگر او را بیابی زنده باشی

میان مؤمنان فرخنده باشی

چه ره یابی شوی مانند خورشید

بمانی در بقایش زنده جاوید

حجاب خویشتن از راه کن دور

که تا گردی بمعنی همچو منصور

ولی اسرار مستوری همین دان

ز جاهل این سخنها کن تو پنهان

شنیدی تو که با منصور حق گو

ز نادانی چها کردند با او

شده بود از دو عالم بر کرانه

نمیدانسته جز حق آن بیگانه

برآورد از وجود خویشتن گرد

سجود درگه حق را چنان کرد

سجود اهل دید از دل باشد

سجود دیگران تقلید باشد

تو سجده آنچنان کن آن دلی را

که سجده بود آخر دم علی را

بگویم با تو اسرار سجودش

که چون با حق تعالی راز بودش

شنیدستم ز دانایان اسرار

که در جنگ احد سلطان کرار

یکی تیری چه تیر نوک پیکان

به پای مرتضی گردید پنهان

میان استخوان پنهان همی بود

علی از درد آن نالان همی بود

ز بیرون کردنش بودند عاجز

ز دردش مرتضی میکرد پرهیز

به پیش مصطفی جراح برگفت

که شد پیکان او با استخوان جفت

بباید پای او بشکافت اکنون

که تاآید ز پایش تیر بیرون

نمی شاید مرا این کار کردن

چنان دردی بپای او نهادن

نبی گفتا بدست ماست درمان

بسازم بر تو این دشوار آسان

به هنگامی که حیدر در نماز است

چنان مستغرق دریای راز است

که او را از کس و از خود خبر نیست

غم پیکان و هم درد دگر نیست

بزن چاک و بکش پیکان ز پایش

که گشته غرق دریای رضایش

چو بشنید این سخن را از پیمبر

بشد جراح تا نزدیک حیدر

ستاده دید شه را در نماز او

بحق برداشته روی نیاز او

بپای شه در افتاد و ثنا گفت

هزاران شاه دین را مرحبا گفت

شکافی زر بپای شاه مردان

ز خود بیخود بیرون آورد پیکان

جراحت را بزد دارو و بربست

برفت آنگاه جراح سبکدست

به نزد مصطفی آمد که این راز

بلطف و مرحمت با من بگو باز

بگفتا او بحق چون وصل دارد

چه پروائی ز فرع و اصل دارد

چنان مستغرقست در ذات یزدان

که او را نه خبر از جسم و از جان

نه پروای زمین و آسمانش

نه فکر این جهان و آن جهانش

چه رو آرد بدرگاه خداوند

ببرد از وجود خویشتن پیوند

اگر زیر و زبر گردد دو عالم

نگرداند سر از درگاه آندم

همه با حق بود گفت و شنودش

برای حق بود جود و سجودش

بدین معنی خوش و خورسند باشد

مر او را با خدا پیوند باشد

چنین باید عبادت مر خدا را

چنین میر و طریق مرتضی را

کسیرا کین عبادت یار باشد

دلش منزلگه دلدار باشد

چنین میکن عبادت ای برادر

ولی میدار در دل حب حیدر

اگر صد سال باشی در عبادت

نیابی تا بشاه دین ارادت

عبادت آن زمان حقرا قبول است

که در دل حب اولاد رسول است

امیرالمؤمنین را گر بدانی

بیابی در حقیقت کامرانی

بنورش راهبر شو در معانی

که تا اسرار یزدانی بدانی

بدو واصل شوی چون بحر و قطره

بیابی از وجود خویش بهره

بنورش زنده جاوید باشی

بمعنی بهتر از خورشید باشد

دگر پرسی که علم دین کدامست

معلم در ره و آیین کدامست

حقیقت علم و دانش علم دین است

بدان تو علم ما حق الیقین است

بظاهر علم دین باید شنیدن

معانی باید از آنراه دیدن

چه دانی علم باطن راه یابی

بهر چیزی دل آگاه یابی

ز علم ظاهر رنجور گردی

ز علم باطنی منصور گردی

ز علم ظاهری گردی پریشان

ز علم باطنی یابی تو ایمان

ز علم ظاهری جز قال نبود

ز علم باطنی جز حال نبود

بسوی علم قرآن راه میجو

ز معنایش دل آگاه میجو

ز قرآن اهل ظاهر را بود پوست

تو از قرآن طلب کن مغز ای دوست

نمیدانند حقیقت معنی آن

تو معنی میطلب از علم قرآن

حقیقت معرفت دان علم حق را

بخوان در نزد دانا این سبق را

ز دانایان طلب کن علم دینی

ز دانایان همه مقصود بینی

زمین و آسمان و جمله اشیاء

چه خشخاشی بود در پیش دانا

از این خشخاش ای نادان تو چندی

سزد گر بر سبیل خود بخندی

تو خود را ای برادر نیست میدان

که هستی را نزیبد هیچ رحمن

بهستی علی گر هست باشی

ز جام وحدت حق مست باشی

چه گشتی عارف حق علم دانی

پس آنگه این معانی خوش بخوانی

تو خود را گر شناسی علم دین است

حقیقت علم را معنی همین است

اگر صد قرن در عالم شتابی

به خود رائی تو علم دین نیابی

ترا رهبر بعلم دین رساند

ز پستیت بعلیین رساند

بسوی علم معنی ره نماید

ز علم معرفت آگه نماید

بجوهر ذات گفتم این معانی

تو میباید که این معنی بدانی

سخن باشد میان عارفان در

ولی خر مهره باشد در جهان پر

سخن را معنیش داند سخندان

چه خر مهره بود در پیش نادان

ز یمن همت مردان دانا

ز فیض خدمت پیران بینا

من از نور خدا آگاه گشتم

چه خاک باب باب الله گشتم

نباشد عارف و معروف جزوی

زهی دولت اگر بردی باو پی

چه دانستی بمعنی مرتضی را

شدی عارف ره و رسم هدا را

کرا قدرت بعلم مرتضی هم

که گوید سر لو کشف الغطا هم

کرا قدرت که گوید حق بدیدم

بمعنی در ره وحدت رسیدم

بغیر مظهر حق شاه مردان

که او باشد خداخوان و خدادان

خدا را هم خداوند حقیقت

برونست این بمعنی از شریعت

بگفتا مصطفی قولم شریعت

بود فعل شما امر طریقت

حقیقت بحر فیض مرتضی دان

علی من من علی دان ای مسلمان

علی جان من و من جان اویم

علی زان من و من زان اویم

نداند جز علی علم لدنی

که او برتر بود از هر چه بینی

گهی پنهان بود گه آشکارا

بدستش موم گشته سنگ خارا

طریق علم او ما را رفیق است

درین ره لطف او ما را شفیق است

سراسر این کتاب اسرار شاه است

بمعنی هر دو عالم را پناهست

مکن در نزد جاهل آشکارا

ولی پنهان مکن در نزد دانا

ز دست جانشینان پیمبر

بسی آزار دیدند آل حیدر

مرا عباسیان بسیار خواندند

که نا اسرار دین من بدانند

نمودم دین خود پنهان چو عنقا

نمودم همچو جابلقا و بلسا

اگر اسرار دین را باز گویم

بنزد عارفان این راز گویم

طریق دین حق پنهان نکوتر

میان عاشقان عرفان نکوتر

تو این اسرار چون خوانی ندانی

طریق دین یزدانی ندانی

مینداز این کتاب در نزد نادان

نداند مرد نادان امر یزدان

اگر تو این کتب از دست دادی

بطعن جاهلان اندر فتادی

از این جوهر بدانی رمز اسرار

به بینی در حقیقت روی دلدار

چه دیدی سر او خاموش میباش

ز سر تا پا سراسر گوش میباش

ز بعد این کتب مظهر طلب دار

ازو پیدا شود اسرار آن یار

ازو معلوم گردد علم پنهان

ازو پیدا شود اسرار جانان

ازو گردی معلم در معانی

طریق علم یزدانی بدانی

ازو مقبول خاص و عام گردی

ازو پخته شوی گر خام گردی

ازو بینی مقام قرب حیدر

ازو نوشی شراب حوض کوثر

ازو یابی تو هم ایمان و هم دین

به کام تو شود هم آن و هم این

مرا مظهر بود چشم کتب ها

ازو ظاهر شود پنهان و پیدا

از آدم تا باین دم سر وحدت

درو بینی ز راه علم و حکمت

ازو مقصود هر دو کون حاصل

ازو گردی براه شاه مقبل

درو معنی جعفر شاه باشد

درو معنی الاالله باشد

تو را دین احمد مقتدا اوست

تو را رهبر بسوی مرتضااوست

ترا او در مقام حق رساند

بسوی وحدت مطلق رساند

ترا آگاه گرداند ز اسرار

ولی از جاهلان او را نگه دار

ترا ایمن کند از خیر و از شر

رسی اندر مقام قرب حیدر

زدین خویش برخوردار باشی

بمعنی واقف اسرار باشی

ترا یاری به از جوهر نباشد

که در هر کان بدان گوهر نباشد

چه مظهر یافتی در وی نظرکن

محبان علی را زان خبر کن

در او بینی تو جوهرهای بسیار

بود هر بیت او لؤلؤی شهوار

ولی از جوهر دنیا حذر کن

به جوهر خانه دریا سفرکن

که تا بینی که غواصان کیانند

میان دیده بینا عیانند

در آن بحرند غواصان طلبکار

کزین دریا برآرند در شهوار

اگر غواص نبود در که آرد

همان باران رحمت برکه بارد

دلیلانند غواصان این بحر

که در می آورند از بحر یک سر

محمد بود غواص شریعت

علی غواص دریای حقیقت

برآورد حیدر از دریا بسی در

که شد دامان اهل الله ازو پر

میان عارفان عشق در کار

زهی سودای روح افزای عطار

سی فصل - قسمت چهارم