دیوان قاآنی - قصاید - در ستایش شیراز صانه الله عن الاعواز و اعیان آن و تخلص به مدح معتمد الدوله منوچهر خان طاب ثراه گوید

تبارک الله از فارس آن خجسته دیار

که می نبیند چون آن دیار یک دیار

به زیربقعه گردون به روی رقعه خاک

ندیده دیده بینا چنان خجسته دیار

کس ندیده در آفاق اینچنین معمور

به هیچ عصری از اعصار مصری از امصار

نسیم او همه دلکش تر از نسیم بهشت

هوای او همه خرم تر از هوای بهار

ز لاله هر دمن اوست کوهی از یاقوت

ز سبزه هر چمن اوست کانی از زنگار

حدایقش زده پهلو بهشت باغ بهشت

ز گونه گونه فواکه ز گونه گونه ثمار

ز بسکه زمزمه سار خیزد از هامون

ز بسکه قهقهه کبک آید از کهسار

فضای دشت پر از صوتهای موسیقی

هوای کوه پر از لحنهای موسیقار

ز رنگ ریزی ابر بهار در هامون

ز مشک بیزی باد ربیع در گلزار

هزار طعنه دمن را به دکه صباغ

هزار خنده چمن را به کلبه عطار

ز هر کرانه پری پیکران گروه گروه

ز هر کنار قمر طلعتان قطار قطار

چو جسم وامق در تاب زلفشان ز نسیم

چو بخت عاشق در خواب چشمشان ز خمار

ز رشک خامه صورتگران شیرازش

روان مانی و لوشاست جفت عیب و عوار

ز هر چه عقل تصور کند در او موجود

ز هر چه وهم تفکر کند در آن بسیار

همه صنایع چینش به صحن هر دکان

همه طرایف رومش به طرف هر بازار

به صد هزار چمن نیست یک هزار و در او

به شاخ هر گل در هر چمن هزار هزار

به خاک او نتوان پا نهاد زانکه بود

ز انبیا و رسل اندرو هزار هزار

زهی سفید حصارش که نافریده خدای

چنان حصاری در زیر این کبود حصار

به گرمسیر نخیلات او به وقت ثمر

بسان پیران خم گشته از گرانی بار

ز هر نهال برومندش آشکار ترنج

بسان گوی زنخ بر فراز قامت یار

نهال گوی زر آورده بار از نارنج

حدیقه کرده روان جوی سیم از انهار

یکی به شکل چو بر خط استوا خورشید

یکی به وضع چو در صحن آسمان سیار

جبال شامخه اش با سپهر نجوی گوی

چو عاشقی که کند راز دل به یار اظهار

به باغ و راغش هر گوشه صد بساط نشاط

چو ماه و مهرش هر سو هزار جام عقار

ز عکس ساقی و رنگ شراب و طلعت گل

پیاله گشته به هر گوشه مطلع الانوار

ز بس قلاع و صیاصی ز بس بقاع و قصور

ز بس مراع و مواشی ز بس ضیاع و عقار

به ساحتش نبود شخص را مجال گذر

به عرصه اش نبود مرد را طریق گذار

صوامعش چو ارم گشته کعبه اشراف

مساجدش چو حرم گشته قبله ابرار

منابرش چو فلک مرتقای خیل ملک

معابرش چو افق ملتقای لیل و نهار

ز بسکه عارف و عامی بر آن کنند صعود

ز بسکه رومی و زنگی درین شوند دوچار

منجمانش بی رنج زیج و اسطرلاب

ز ارتفاع تقاویم و اختران هشیار

ندیده نبض حکیمانش از کمال وقوف

خبر دهند ز رنج نهان هر بیمار

محاسبانش ز آغاز آفرینش خلق

شمار خلق توانند تا به روز شمار

ز لحن مرثیه خوانان او گدازد سنگ

چو جسم عاشق بیدل ز دوری دلدار

هزار محفل و در هر یکی هزار ادیب

هزار مدرس و در هر یکی هزار اسفار

ز صرف و نحو و بدیع و معانی و امثال

بیان و فقه و اصول و ریاضی و اخبار

ز جفر و منطق و تجوید و رمل و اسطرلاب

نجوم و هیأت و تفسیر و حکمت و آثار

یکی نکات طبیعی همی کند تعلیم

یکی رموز الهی همی کند تکرار

یکی نوشته بر اشکال هندسی برهان

یکی نموده ز قانون فلسفی اظهار

یکی سراید کاینست رای اقلیدس

یکی نگارد کاینست گفت بهمنیار

بویژه حضرت نواب آسمان بواب

محیط دانش و کان سخا و کوه وقار

به هر هنر بود از اهل هر هنر ممتاز

چو از گروه بنی هاشم احمد مختار

تبارک از اسدالله خان جهان هنر

که هست اهل هنر را به ذاتش استظهار

گرش دو دیده ظاهر نگر برون آورد

به نوک گزلک تقدیر چرخ بدهنجار

به نور مردمک چشم معرفت بیند

سواد سر سویدای مور در شب تار

هزار چشم نهان بین خدای داده بدو

که خیره اند ز بیناییش الوالابصار

زهی وزیر سخندان که نوک خامه او

مشیر ملک بود بی زبان و بی گفتار

قلمش را دو زبانست و صدهزار زبان

به یک زبانی او یک زبان کنند اقرار

بود دو گوهر یکتاش در یسار و یمین

چو مهر و ماه روان بالعشی و الابکار

یکی یگانه به تدبیر همچو آصف جم

یکی گزیده به شمشیر همچو سام سوار

ز کلک لاغر آن نیکخواه گشته سمین

ز گرز فربه این بد سگال گشته نزار

هم از عنایت داماد او عروس سخن

هزار طعنه زند ر عرایس ابکار

به دست اوست گه جود خامه در جنبش

بدان مثابه که ماهی شناکند به بحار

خهی وصال سخندان که گشته نقد سخن

به سعی صیرفی طبع او تمام عیار

گذشته نثرش از نثره شعرش از شعری

ولی نه نثر دثارش بود نه شعر شعار

نه یک شعیر به شعرش کسی فشانده صله

نه یک پشیز به نثرش کسی نموده نثار

به هفت خط جهان رفته صیت هفت خطش

ولی ز هفت خطش نیست حظ یک دینار

کلامش آب روانست و طبعش از حیرت

نشسته بر لب آب روان چو بوتیمار

اگر کمال بود عیب کاش می افزود

به عیب او و به عیب من ایزد دادار

ز ایلخان نکنم وصف زانکه بحر محیط

شناورش به شنا ره نمی برد به کنار

ز دود مطبخ جودش سپهر گشته کبود

ز گرد توسن قهرش هوا گرفته غبار

گرش به من نبود التفات باکی نیست

که نیست در بر خورشید ذره را مقدرا

برادر و پسرش را چگونه وصف کنم

که مرگ خواهد از بیم تیغشان زنهار

یکی به یمن یمینش زمانه خورده یمین

یکی ز یسر یسارش ستاره برده یسار

یک از هزار نگویم به صد هزار زبان

ثنای حضرت بگلربگی خطه لار

ز بسکه لؤلؤ ریزد ز طبع لؤلؤخیز

ز بسکه گوهر ریزد ز دست گوهربار

حساب آن نتوان کرد تا به روز حساب

شمار آن نتوان یافت تا به روز شمار

زهی کلانتر دانا که طوطی قلمم

به گاه شکرش شکر فشاند از منقار

چه مدح گویم از میر بهبهان که بود

به خوان همت او روزگار خوان سالار

اگر چه دیر بپیوست با امیر جهان

ولی ز خدمت او زود نگسلد چون تار

ز شیخ بندر هستم به ناله چون تندر

که داردم ز حقارت وقار آن چو حقار

دو دست اوست دو دریا و من ز حسرت آن

همی ز دیده دو دریا روان کنم به کنار

زهی وکیل که چون نفخ صور موتی را

دهد ز صیت سخا جان به جسم دیگربار

ز خان جهرم اگر باشدم هزار زبان

یک از هزار کنم وصف و اندک از بسیار

ز فیض صحبت خان نفر نفور نیم

که زنگ غم بزداید به صیقل افکار

چه مدح گویم از حکمران حومه که هست

یگانه گوهری از صلب حیدر کرار

محمد آنکه ورا بود عاقبت محمود

به عون احمد مختار و سید ابرار

ز قدح فارس مرا قدح کرد و گفت مگرد

به گرد دایره عیب یک جهان احرار

به عرق خویش ازین بیش نیش طعن مزن

که آخرت عرق شرم ریزد از رخسار

کلامت آب روانست و این عجب که مرا

نشست ز آب روانت به دل غبار نقار

ز قدح پارس چو برگردنت بود تقصیر

ز در مدحش برگردنت سزد تقصار

بویژه اکنون کز عدل حکمران جهان

شدست حیرت کشمیر و غیرت فرخار

جناب معتمدالدوله کز سحاب کفش

بود هماره در آزار ابر در آذار

ز بحر جودش جوییست لجه عمان

ز جیب حلمش گوییست گنبد دوار

سپهر و هر چه در آن نقطه حکم او چنبر

جهان و هر که درو بنده قدر او سالار

ستاره کیست که از امر او کند اعراض

زمانه چیست که بر حکم او کند انکار

زهی ز صاعقه تیغ آسمان رنگت

بسان رعد خروشان پلنگ در کهسار

به مهد عدل تو در خواب امن رفته جهان

ولیک بخت تو چون پاسبان بود بیدار

خلاف با تو بود آن گنه که توبه آن

قبول می نشود با هزار استغفار

بزرگوارا امیرا مرا یکی خانه است

که تنگ تر بود از چشم مور و دیده مار

به سطح آن نتوان کرد رسم دایره زانک

ز بسکه تنگ نگردد به هیچ سو پرگار

شود چو پای ملخ رویشان خراشیده

اگر دو پشه نمایند اندر آن پیکار

از آن سبب که ز ضیق فضا و تنگی جای

همی خورند ز هر گوشه بر در و دیوار

درو دو موش ملاقی شوند اگر با هم

ز هم گذشت نیارند از یمین و یسار

به جایگاه ملاقات جان دهند آخر

کشان نه راه گریزست و نه مجال گذار

وگر دو مور در او از دو سو کنند عبور

زنند قرعه و بر یکدگر شوند سوار

از آن سبب که در آن تنگنایشان نبود

نه رهگذار فرار و نه جایگاه قرار

چهارده تن در خانه یی بدین تنگی

که نیک تنگ ترست از دهان ترک تتار

به روی یکدگر افتاده ایم پیر وجوان

چنانکه چین به رخ پیر و خم به زلف نگار

ولی دو خانه بود در جوار آن خانه

که زنده دارد ما را به یمن قرب جوار

وسیع چون دل دانا گشاده چون رخ دوست

به خرمی چو بهشت و به تازگی چو نگار

گر آن دو خانه یکی را به نقد بستانم

به نقد می نشوم با هزار غصه دوچار

بزرگوارا کردم شکایتی زین پیش

ز اهل فارس که شادان زیند و برخوردار

به هجو و هذیان بستند بر من این بهتان

کسان کشان نبود فهم معنی اشعار

کنون به عذر هجای نکرده بسرودم

مر این قصیده که دارد به مدحشان اشعار

قسم به حشمت و جاه تو گر همی جویم

ز هیچ کس به جهان عیب خاصه از اخیار

ولی ز هر که گزندی رسد به خاطر من

به تیغ هجو برآرم ز جسم و جانش دمار

بود به کام تو یارب مدار هفت سپهر

کند به گرد مدر تا سپهر پیر مدار

تبارک الله از فکر بکر قاآنی

که جان حاسد از ابکار او بود افکار

خطای شعرش چون صبر عاشقان اندک

قبول نظمش چون جور دلبران بسیار

قوافی سخنش هست چون ثنای امیر

که طبع را ننماید ملول از تکرار

و یا عطای امیرست کز اعاده او

ز جان سائل مسکین برون برد تیمار

جهان جود منوچهر خان که انگیزد

به گاه خشم ز آب آتش و ز باد بخار

همیشه خرگه اقبال و شوکتش را باد

امل طناب و فلک قبه و زمین مسمار